Zdravko Petrović
Odlomak iz knjige Zdravka Petrovića „Kreativni haos Burleske gospodina Peruna boga groma: o konstruisanoj dekonstrukciji avangardnog romana Rastka Petrovića” (Službeni glasnik, Beograd, 2011). Ovde je dat uz dozvolu autora i izdavača.
RANA RECEPCIJA BURLESKE GOSPODINA PERUNA BOGA GROMA
Da je Burleska Gospodina Peruna Boga Groma 1921. godine objavljena u nekoj drugoj evropskoj zemlji, i na drugom jeziku, ona bi možda predstavljala značajan događaj u aktuelnom trenutku književnosti tog naroda, ali svakako ne bi predstavljala ni skandal ni senzaciju. Niti bi se na delo obrušili mnogobrojni kritičari koji bi, sa vanrednim polemičkim žarom, sve što je prevratničko i „novo” odbacivali kao antiumetnost. Evropske zemlje koje su proživele kubizam, dadaizam i futurizam, iščitale njihove manifeste, upoznale Apolinerove Kaligrame i Hlebnjikovljeve „natpripovetke”, Dišanove redimejd eksponate, Pikasove i Brakove slike – posmatrale bi Rastkovu Burlesku pre svega u kontekstu savremene poetike i estetike. Ne bi im, doduše, bilo nimalo lako staviti Burlesku ni u jedan od poetičkih kalupa mnogobrojnih tadašnjih stilskih formacija, jer Rastkov autentični pesnički genij nije stvarao da bi, veštački ili ne, primicao delo nekom pesničkom programu ili manifestu niti program ili manifest delu.
Epohalna originalnost Burleske – epohalna za naše uslove – bila je i njen usud. Nerazumevanje na koje je naišla, podsmeh kojem je bila izložena, čak i sablazan koju je izazivala, može se uporediti jedino sa recepcijom još jednog Rastkovog dela koje izlazi nekoliko meseci nakon Burleske – sa pesničkom zbirkom Otkrovenje. Srbija pre Prvog svetskog rata nije imala svog Apolinera ili Hlebnjikova, Braka ili Pikasa, Marinetija ili Majakovskog, a pogotovo nije imala svog Šklovskog ili Jakobsona. Tek stasaloj generaciji posleratnih književnika, „vernika prevrata”, ostalo je da se bori sa konzervativnom kritikom koja je avangardističku dekanonizaciju i revalorizaciju tradicije doživljavala kao blasfemičnost, i označavala je kao pomodarstvo i dekadenciju. Burleska se, tako, pojavljuje u trenutku kada se već uveliko vode žustre polemike između „starih” i „novih”, kada se pišu manifesti (Vinaver, Crnjanski, Micić, Tokin) nove avangardne umetnosti, i kada situacija na srpskoj književnoj sceni dobija sve jasnije obrise polarizacije među piscima i kritičarima, ali čak ni to nije bila dovoljna priprema za prevrat koji je Rastko svojim delom doneo. Pojava ovog dela u našoj književnosti nesumnjivo je doživljavana kao „šamar društvenom ukusu”.
Iako joj se u početku osporava umetnička vrednost, Burleska je zapravo svojim radikalnim otklonom od tradicije mimetičkog principa u oblikovanju romana i upotrebom različitih tehnika dekonstrukcije romaneskne forme anticipirala mnoge potonje romane srpske avangardne, ali i postmoderne književnosti. Upravo o pretpostavci da je anticipiranje budućeg razvoja umetničke proze vezano samo za dela epohalne originalnosti govori Milivoj Solar u svojoj studiji Mit o avangardi i mit o dekadenciji:
Originalnost svakog vrijednog književnog djela, naime, zahtijeva da ono bude novo u tom smislu što ono mora u nekoj mjeri odstupati od starih konvencija, pa epohalna originalnost prirodno zahtijeva da to odstupanje bude tako veliko da se ne može razumjeti nikako drugačije nego kao destrukcija starih konvencija. [...] Epohalno novo književno djelo mora nametati i nove kodove razumijevanja, a time ono i radikalizira problem vlastitog prihvaćanja; izgrađujući novo, ono razara staro. Sa stajališta konvencija koje su važile kao kôd na temelju kojeg se razumije i prihvaća umjetnička vrijednost, pa prema tome i individualna originalnost, napuštanje konvencija nužno je destrukcija koja pogađa i same uvjete umjetničkog stvaranja, pa se stoga ne može drugačije nego negativno odrediti.[1]
Prema Solaru, dakle, anticipacija je nužno vezana za destrukciju, posebno ako je reč o avangardnoj umetnosti.
Možda ne možemo govoriti o potpunoj autohtonosti Burleske, budući da je inspiraciju za svoja prva dela Rastko crpeo sa vrela avangardističke umetnosti u Parizu, ali je u ranoj fazi srpske avangarde ona nesumnjivo predstavljala najoriginalnije prozno ostvarenje. Ta originalnost, međutim, ovde je doživljavana najpre kao plaćanje danka pomodarstvu i neobuzdanoj mladosti, ali i kao provokacija, koja je u „fijakerskoj beogradskoj čaršiji”[2] morala da izazove podsmeh ili gnev. Pojavom kontroverznih Otkrovenja takva čaršija imala je još više povoda da svoj gnev iskali na mladom književniku, koji je mnogobrojne napade na njegova prva štampana dela mogao da prati
[1] Milivoj Solar, Mit o avangardi i mit o dekadenciji, Nolit, Beograd, 1985, str. 92. U poglavlju „Anticipacija i destrukcija” Solar govori o „epohalnoj originalnosti” Konradovog romana Srce tame.
[2] Izraz Milovana Danojlića u tekstu „Rastko Petrović: Burleska Gospodina Peruna Boga Groma”, Vetrenjača, II/7, jul 1956, str. 25.
jedino iz Pariza. No, Rastko nije morao da se brani sam, branili su ga drugi, ali drugi koji su i sami bili diskvalifikovani kao bukadžije i pomodari. Tu pre svega mislimo na Stanislava Vinavera, koji je pokretanjem Biblioteke „Albatros” i svojim spisateljskim angažmanom predstavljao jednu od ključnih ličnosti rane srpske avangardne književnosti i njenog najdoslednijeg „glasnogovornika”.[3] Vinaver je, kao što ćemo videti, do kraja ostao najstrastveniji čitalac Rastkovog dela i možda njegov najbolji tumač. Takođe, on je najstrastvenije branio Rastkovo delo od mnogobrojnih napada.[4] Boraveći u Parizu, međutim, Rastko nije odgovarao na kritike i uvrede koje su njegovom delu bile izrečene.
Rastko je tako, protiv svoje volje, nemajući drskosti Crnjanskog, Vinaverove britkosti, možda ni dovoljno želje ili hrabrosti da u polemiku sa neistomišljenicima uđe bez zadrške, postao enfant terrible srpske književnosti početkom treće decenije dvadesetog veka. Često pominjano Vinaverovo svedočenje kako su prvu Rastkovu knjigu, Burlesku gospodina Peruna boga groma, u čaršiji mnogi kupovali „da se smeju i da vrište”[5] – govori o jednoj krajnosti kada je reč o recepciji ranog Rastkovog stvaralaštva. Nju je činila i oštra, gotovo istovremena, kanonada paskvilantskih napada i zlokobnih nasrtaja na zbirku Otkrovenje, vođena onim kritičarima kojima je takav vid obračunavanja sa „modernim” bio „permanentna potreba borbe protiv avangardnih tendencija u srpskoj književnosti”.[6] Tako je Otkrovenje postalo Cveće zla međuratne srpske književnosti, deleći sudbinu dveju zbirki iz prethodne dve decenije – Pandurovićevih Posmrtnih počasti (1908) i Disovih Utopljenih duša (1911).
Ako i ostavimo po strani pamflete, paskvile i ostrašćenost pre svih desno orijentisanih kritičara, ako odbacimo neretke pokušaje da se poezija avangardnih stvaralaca politički diskvalifikuje izjednačavanjem njihovog radikalizma i antiestetizma
[3] Njegovu stožersku ulogu uviđali su i savremenici, pogotovo oni koji su prema avangardnim stremljenjima „novih” osećali netrpeljivost ili bivali uzdržani, pa su ga nazivali i „vođem jedne koterije” koji „drži [...] teoriju, kao i ličnosti oko sebe, u rukama. Manevriše sa njima i eksploatiše ih u povoljnim momentima.” A ta „eksploatacija ostaje na aktuelnosti talenta g. Rastka Petrovića” (Videti: Velibor Gligorić, „Stanislav Vinaver: ’Gromobran svemira’”, Nova svetlost, II/2, 1921, str. 28).
[4] O tome videti tekst Gojka Tešića „Vinaverova odbrana pesničkog modernizma” u knjizi Otkrovenje srpske avangarde: kontekstualna čitanja, knjiga 1, Institut za književnost i umetnost – Čigoja štampa, Beograd, 2005, str. 101–134.
[5] Stanislav Vinaver, „Rastko Petrović, lelujav lik sa freske”, Književnost, IX/12, 1954, str. 468–488.
[6] Gojko Tešić, videti „Avangarda kao kompromitovanje književnosti”, Srpska avangarda u polemičkom kontekstu: dvadesete godine, Svetovi – Institut za književnost i umetnost, Novi Sad – Beograd, 1991, str. 78.
sa boljševizmom, još uvek se suočavamo sa značajnim brojem tekstova koji pokušavaju na jednako radikalan način da se obračunavaju sa Rastkovim avangardizmom. Sve dok su konzervativni kritičari sebe videli kao čuvare starih i već kanonizovanih vrednosti, a koje su kao takve bile tobože ugrožene i oskrnavljene zbirkom kakva je Otkrovenje, nije se moglo računati na razumevanje za avangardizam Rastkove pesničke zbirke. Nakon objavljivanja Burleske, pojedinih pripovedaka i pesme Spomenik, zbirka Otkrovenje je, kao krajnji stupanj ovog gradacijskog niza, morala neminovno da naiđe na pravu eksploziju kvazipuritanskog gneva, i jednog „čaršijskog sadizma” koji su pojedini konzervativni kritičari iskazali ne prezajući ni od toga da za ovu pesničku zbirku kažu da je „glupa i odvratna”, „kult animalnom i odvratnom”, „himna sveopštem lakoverju i gluposti”[7] itd.
U takvoj atmosferi ostrašćenih napada na Rastkova rana dela ipak su se čuli i glasovi podrške, i pogrešno bi bilo tvrditi da za Rastkov avangardizam nije bilo sluha. Antagonizam između „novih“ i „starih“ pisaca i kritičara u posleratnom periodu postao je najizraženiji upravo u godinama kada Rastko objavljuje Burlesku (1921–1922), pa ne iznenađuje što kritički tekstovi koji čine jezgro rane recepcije Burleske oslikavaju potpuno suprotna mišljenja u vezi sa njenim umetničkim vrednostima. Dakle, budući da je svojim prevratničkim delima Rastko u početku najčešće izazivao sablazan kod konzervativne kritike, naklonjene tradicionalnoj literaturi i kanonizovanim umetničkim vrednostima kojima se odjednom, i svom silinom, suprotstavlja neobična snaga prevratničkog talasa, mišljenja o Rastkovom stvaralaštvu bila su podeljena, a često i dijametralno suprotna. S jedne strane nalazili su se pisci i kritičari bliski avangardnoj poetici (pre svih Vinaver, a potom i I. Andrić, T. Manojlović, M. Crnjanski, T. Ujević, Sv. Stefanović, I. Sekulić, M. Ristić, B. Tokin, V. S. Zorovavelj i dr.) koji su u Rastkovim delima prepoznali izrazitu poetsku snagu, okrepljujuću moć humora i originalnu pesničku tvorevinu, a sa druge strane nalazili su se oni čiji su napadi na Rastkovo delo, posebno na zbirku Otkrovenje, imali karakter pamfleta (M. Milošević, Ž. Milićević, pa i S. Pandurović). Međutim, značajan je broj i onih kritičara koji Rastkovom delu ne spore izrazitu poetsku snagu, ali dovode u pitanje umetničke kvalitete njegovih ostvarenja (B. Gligorić, M. Bogdanović, V. Jovanović, R. Majksner, P. Slijepčević i dr.).
[7] Živko Milićević, „’Otkrovenje’ g. R. Petrovića”, Politika, XIX/5312, 6. februar 1923, str. 3–4.
February 20th, 2013 at 12:59
Najveći srpski avangardista – bez premca. Da nije bilo Rastka ne bi bilo ni srpskog nadrealizma, a o tome se uporno ćuti… Dobar tekst!
February 22nd, 2013 at 10:42
Otpori ovoj čudesnoj književnosti bili su dugi i konstantni, a traju u velikoj meri i danas. Dovoljno je samo setiti se reči jednog našeg velikog modernog pesnika: da je srpska književnost katkad imala potrebu za eksperimentima nalik evropskoj avangardi, ali bez valjanijeg rezultata. Kakav promašaj… Dobro je napisano: da je Burleska objavljena na nekom drugom jeziku, bio bi to prvorazredni kulturni događaj, a ne skandal… Bravo za “Heroje…”