ORSON VELS – VEK OD ROĐENJA SLAVNOG SINEASTE
Voleo film i Šibenčanku Oju Kodar
Siniša I. Kovačević
Ove godine odvija se bogat program povodom veka od rođenja Orsona Velsa (1915-1985), mada počasti i retrospektive kada su u pitanju značajna imena svetske kinematografije ne izostaju i van pravila „okruglih godišnjica”. Za mnoge najveći filmski reditelj svih vremena i potpisnik najboljeg filma („Građanin Kejn”), Vels i danas ne prestaje da izaziva polemike o sebi i svom stvaralačkom izrazu. Podsetimo, tokom bogate karijere, ovaj velikan svetskog filma učestvovao je u nekoliko koprodukcija snimanih na području bivše Jugoslavije („Tatari”, „Austrelic”, „David i Golijat”), a glumio je u filmovima „Bitka na Neretvi” Veljka Bulajića i „Tajna Nikole Tesle” Krste Papića.
Uprkos izuzetnom uspehu filma „Građanin Kejn”, Vels se četrdesetih godina prošlog veka sukobio s medijskim magnatom Randolfom Herstom koga je i opisao u svom remek-delu. Prešao je u Evropu i ‒ posle dugog nagovaranja ‒ prihvatio ulogu u filmu „Treći čovek”. Opovrgao je glasine da je on režirao film umesto Kerola Rida, dodajući da je pored glume njegov skromni doprinos bila jedino rečenica (koja ne postoji u scenariju) „Italija je imala Bordžije, ali i Mikelanđela, Leonarda i renesansu, dok je Švajcarska za pet vekova mira i demokratije dala samo sat s kukavicom”.
Kao režiser i scenarista, Vels je ostao na margini velikih studija, a mnogi njegovi filmovi nisu postigli značajniji komercijalni uspeh. Pratio ga je glas da je „težak autor” za svoje producente, zbog čega je večito ratovao s holivudskim establišmentom. Za Velsa se često govorilo i to da je imao nekoliko verzija scenarija, da je trošio mnogo novca i probijao rokove. Skupljao je novac i tehniku za svoje autorske projekte, i istovremeno sticao veliku popularnost kao filmski glumac. U Zagrebu 1962. godine režirao je adaptaciju Kafkinog „Procesa”, a ekipa filma (Entoni Perkins, Žana Moro, Romi Šnajder) bila je smeštena u hotelu „Esplanada”. Tu se Vels upoznao s mladom vajarkom Ojom Kodar, koja će tokom sledeće dve decenije biti njegova partnerka, muza, ali i filmski saradnik.
Oja Kodar (pravo ime Olga Palinkaš) rođena je u Šibeniku, u porodičnoj kući Belamarića ‒ od kojih je poticala njena majka. Smatra da je od oca arhitekte Palinkaša (mađarskog porekla) nasledila sklonost ka likovnim umetnostima, što joj je bilo veoma korisno tokom studija vajarstva (Zagreb, Pariz). Sada, kada nije posvećena filmu, ima više vremena da izlaže svoje skulpture i slike. Pre šest godina imala je izložbu u Tribunju (šibenska regija), a 2006. u Galeriji sv. Krševana u Šibeniku. Sa setom pominje intenzivnu izložbenu aktivnost u inostranstvu, kao i vreme kada su o njenim radovima pisali „Boston san”, „Patriot lider” i „Boston gloub”.
Filmska karijera, kao i privatni život Oje Kodar, neraskidivo su vezani za Orsona Velsa. Od kraja šezdesetih, pa sve do umetnikove smrti, bila je glumica ili saradnik u njegovim filmovima iz tog razdoblja (televizijski „Mletački trgovac”, nedovršeni igrani filmovi „Dubina” i „Druga strana vetra”, dugometražni dokumentarni „Istine i laži”). Kao Velsova nasledica i suvlasnik njegovih nedovršenih filmova, Oja Kodar ima mnogo sačuvane građe. U njenoj vili u Primoštenu nalaze se stotine fotografija sa snimanja i zajedničkih putovanja, kao i Velsovi originalni crteži i slike.
Godine 2008, u Supetru na Braču, organizovana je izložba posvećena Orsonu Velsu, a poznati glumac Arman Asante čitao je pisma koja je veliki reditelj pisao svojoj Oji. Već duže vreme, Kodarova nastoji da ostvari Orsonovu ideju i da u Primoštenu osnuje filmsku školu, u okviru koje bi bio muzej s predmetima iz rediteljeve arhive. Vels je u Primošten dolazio bar dva puta godišnje, najčešće brodom iz Italije, ali uvek inkognito jer nije želeo publicitet. Danas, kada je svaki turista s mobilnim telefonom potencijalni paparaco, teško da bi mu ovakva želja za privatnošću pošla za rukom. Mada, ko zna, možda bi „čovek sa hiljadu lica”, svojevrsni umetnički kameleon, uspeo da se provuče maskirajući se u nekog od svojih likova.
Dalmatinski „susret” dvojice velikana
Nije poznato da li je došlo do susreta Orsona Velsa i Nikolasa Reja u Dalmaciji. U svom filmu „Doktor Rej i Đavoli”, rađenom prema romanu Dilana Tomasa, reditelj i scenarista Dinko Tucaković „uredio” je da do susreta dođe. Orson Vels i Nikolas Rej su se dobro poznavali, s obzirom da je čuveni glumac bio narator Rejovog biblijskog spektakla „Kralj kraljeva”. Često su boravili u Jugoslaviji u tom razdoblju, pa je postojala sumnja da li su se našli u trenutku dok je Rej na Hvaru pisao „Doktora i đavole”, a Vels pripremao „Dubinu” sa Žanom Moro, Lorensom Harvijem i Ojom Kodar u glavnim ulogama. Kako je u Tucakovićevom filmu ostvaren spoj fikcije i stvarnih događaja tokom Nikolasovog boravka u Jugoslaviji, on je odlučio da prekine dilemu i prikaže susret dvojice filmskih velikana.
Sjaj i raskoš zagrebačke „Esplanade”
Potreba za izgradnjom „Esplanade” nastala je jer su dva najpoznatija hotela tog vremena postala premala za sve veći broj putnika koji su u Zagreb stizali poznatim Orijent ekspresom. Tih godina, „Esplanada” je postala mesto radnje ljubavnih priča u nekim proznim delima savremenih pisaca, a hotel je, kako se govorilo, „privlačio nezadovoljne žene i njihove ljubavnike”. Interesantno je i to da se prvi striptiz u Zagrebu dogodio u „Esplanadi”, na oproštajnoj zabavi jednog italijanskog grofa. Još jedan, vrlo zanimljiv događaj, odigrao se u ovom hotelu. Bio je to izbor za Mis Jugoslavije 1926. godine.
Ovaj, najmoderniji hotel srednje Evrope, privukao je mnoge poznate ličnosti. Gosti „Esplanade” bili su Džozefina Bejker, ali i Čarls Lindberg, čovek koji je prvi preleteo Atlantski okean. Tokom 1941. godine i prvih dana strane okupacije, hotel „Esplanada” postao je sedište Gestapoa i Vermahta. Ratnu atmosferu u hotelu najbolje je opisao italijanski pisac Kurcio Malaparte u svojoj noveli „Kaput”, koji je tokom 1943. bio ratni dopisnik rimskih novina iz Zagreba. Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka, najpoznatiji gosti hotela bili su Šarl Aznavur, Artur Miler, Dizi Gilespi, Luj Armstrong, Orson Vels, ali i mnogi drugi. Kada je davao na čišćenje odela, Vels nikada nije uzimao novac koji je bio u džepovima. Pored napojnica koje je ‒ kao što se vidi ‒ davao na originalan i šarmantan način, hotelsko osoblje ga se sećalo i kao velikog gurmana i živahnog čoveka.
September 6th, 2015 at 15:58
Hotel “Esplanada” u Zagrebu izgrađen je 1926. prema projektu Dionisa Sunka. Ovaj arhitekta je u užem centru Beograda projektovao tri zgrade – palatu Prve hrvatske štedionice (Knez Mihailova 42), kuću Danice Bošković i zgradu Doma Zemaljske banke (Sremska 6).
Posle Drugog svetskog rata u zgradu Prve hrvatske štedionice (Knez Mihailova 42) useljena je JIK banka, a krajem 1990-ih Cepter banka. Od 2010. u ovom zdanju nalazi se Muzej Cepter.
Interesantno je da se prvi studio Radio Beograda nalazio u holu palate Prve hrvatske štedionice, a prenos je emitovan 19. septembra 1924. Nakon poznate arije iz “Toske” koju je otpevala gospođa Rogovska, odlomak iz Rostanovog “Sirana de Beržeraka” govorio je glumac Vitomir-Cile Bogić, prvak Narodnog pozorišta u Beogradu, reditelj i direktor pozorišta u Novom Sadu.
September 6th, 2015 at 18:20
Miroslav Krleža je gotovo svakodnevno odlazio u restoran zagrebačkog hotela “Esplanada“. Iako mu je bio omiljeno boravište, hotel je smatrao mestom okupljanja snobova, ali i ličnosti iz kulturne i umetničke elite. Za svoje hrvatstvo govorio je da nije hrvatstvo “malograđanštine koju simbolizira hotel “Esplanada“, ono je tamo u Trnju, jadno i socijalno ugroženo“. Sa neskrivenim sarkazmom Krleža će često pominjati kako kafanska terasa zagrebačke “Esplanade” predstavlja “pravu granicu Balkana i srednje Evrope”.
Tokom čestih boravaka u Beogradu, posećivao je premijere svojih drama i redakciju časopisa “Danas” (nalazila se u ulici Zmaja od Noćaja 10), čiji je urednik bio. Pored toga, održavao je kontakte sa bliskim prijateljima – slikarom Petrom Dobrovićem i Markom Ristićem, a obilazio je i knjižaru Gece Kona koja je okupljala mnoge pisce i intelektualce (Slobodan Jovanović, Miloš Crnjanski,…).
Mada je poznato da je uvek odsedao u “Mažestiku”, svraćao je i u hotel “Moskvu“, kultno okupljalište srpskih i hrvatskih pisaca, slikara i boema. Pisac je često davao “simbolične“ granice, koje je vezivao za mesta okupljanja ličnosti iz kulturne elite. Kao što je terasu “Esplanade“ smatrao graniciom, tako je izjavio da se “najznačajniji deo jugoslovenske kulture toga vremena odvijao između hotela “Moskva” i knjižare Gece Kona”.
September 7th, 2015 at 14:35
Ružin pupoljak…
October 13th, 2015 at 08:13
Izuzetan tekst. I danas, kad gledam film “Treći čovek” ne mogu da se otmem utisku da je Orson bio zapravo iza kamere. No, ako je i samo uloga – genijalna je…