Tag Archive | "leksičke inovacije"

Tags: , , , , , , , , , ,

Šatro proza pesnika Miroljuba Todorovića

Posted on 29 January 2014 by heroji

Marko Nedić

ŠATRO PROZA PESNIKA MIROLJUBA TODOROVIĆA

 

Apstrakt: U radu se analizira proza ​​pesnika Miroljuba Todorovića, osnivača i najvažnijeg autora i teoretičara neoavangardnog umetničkog pokreta signalizma. Tri su najvažnije vrste njegove proze: šatro priče i šatro romani, zabeleženi snovi i dnevnička proza​​. Sve tri imaju neposredne veze s poetikom signalizma, odnosno s poetikom neoavangarde kao nastavkom međuratnih avangardnih pokreta dadaizma i nadrealizma i posleratne neoavangarde u svetu. U šatro prozi osnovne književne osobine proizilaze iz Todorovićevih eksperimenata s jezikom, sa slobodom izraza i komponovanja. Upotrebom šatrovačkog jezika on je svojoj prozi osigurao neposrednost, zanimljivost, nove reči i neologizme, posebnu vrstu odnosa prema svetu. Njegovi književni junaci potiču iz grupa mladih ljudi grada koje svoj ​​protest protiv građanske kulture iskazuju svojim posebnim jezikom i slobodnim ponašanjem kojim ruše konvencije, norme i humanističke vrednosti građanskog društva. I knjige priča i romani sastavljeni su od kratkih, minimalističkim sredstvima ostvarenih celina, koje na kraju svake knjige nagoveštavaju duhovne portrete književnih junaka.

 

Ključne riječi: signalizam, šatro priče, šatro romani, snovi, dnevnička proza​​, šatrovački jezik, leksičke inovacije, neologizmi, romani sastavljeni od kratkih priča, zaokruživanje portreta književnih junaka.

 

Pesnik Miroljub Todorović, osnivač, ključni autor i teoretičar signalizma, neoavangardnog pokreta poznatog i u okvirima književnog, umetničkog i kulturnog prostora nekadašnje Jugoslavije i u evropskim i svetskim okvirima, od 2000. godine pa do danas objavio je nekoliko vrlo specifičnih proznih knjiga, u kojima je svoju pesničku imaginaciju prilagođavao proznom književnom izrazu nestandardnog izgleda i značenja. Svojim proznim knjigama on je, međutim, i dalje potvrđivao osnovne postavke signalističkog pokreta, jer ga je upravo poetika signalizma motivisala na širenje njenog polja izražajnih književnih mogućnosti. On sigurno nije jedini savremeni srpski pesnik koji je u jednom vremenskom razdoblju napisao više proznih knjiga nego pesničkih. U tome je donekle sličan Miodragu Pavloviću, koji je poslednjih godina takođe objavio mnogo više proznih nego poetskih stranica, ili Stevanu Raičkoviću, koji se u poslednjim decenijama života više bavio pisanjem proznih zapisa nego pesničkih ostvarenja. To u savremenoj srpskoj književnosti nisu jedini, ali jesu najkarakterističniji primeri prelaska sa poetskog na prozni izraz, ili, tačnije, uspešnog paralelnog bavljenja jednim i drugim književnim izrazom Miroljub Todorović ima nekoliko vrsta proznih knjiga. Najpoznatije među njima, i istovremeno najprovokativnije, jesu kratke forme u knjigama Došetao mi u uho – šatro priče (“Filip Višnjić”, Beograd, 2005), takođe i Šatro priče (u izdanju Srpske književne zadruge, 2007), za koju je dobio nagradu “Zlatno pero” za najbolju proznu knjigu u toj godini, zatim Kisnem u kokošinjcu – šatro žvake (Biblioteka “Stevan Prvovenčani”, Kraljevo, 2007), Šoking-blu – šatro roman (bibliofilsko izdanje časopisa “Unus mundus”, Niš, 2009), koji je u celini ušao u knjigu Boli me blajbinger – šatro roman (Prosveta, Beograd, 2009). Pre tih ostvarenja Todorović je kao svoju prvu narativnu formu objavio roman Tek što sam otvorila poštu – epistolarni roman o prijateljstvu i ljubavi (Phoenix, Beograd, 2000), za koji je pogovor, s naslovom “Knjiga višestruke nežnosti”, napisao Moma Dimić. To je jedan od prvih imejl romana u našoj književnosti, i on se po formi i sadržini razlikuje od prethodnih knjiga, i ima zasebne narativne osobine, pogotovo što se oslanja na određenu vrstu činjenica i doživljaja proizašlih iz imejl prepiske između nekoliko žena za vreme bombardovanja Srbije 1999. godine.

Sledeću celinu Todorovićeve proze čine knjige koje su “ispunjene snovima”. U toj vrsti tekstova najpre je objavljena kratka knjiga Prozor (u izdanju Književnog društva “Sveti Sava”, Beograd, 2006), i ona je u celini ušla u Torbu od vrbovog pruća – kratke priče, snovi, nađene priče i slike priče (Tardis, Beograd, 2010), koja je, sa svoje strane, i po sadržini i po formi najsličnija njegovim knjigama dnevnicima, jer je proizašla iz njih . Od dnevničke proze najpre se pojavio Dnevnik 1982 (izdanje časopisa “Unus mundus”, Niš, 2006), zatim Dnevnik 1985 (takođe izdanje časopisa “Unus mundus”, Niš, 2012) i Dnevnik signalizma 1979-1983 (Tardis, Beograd, 2012). Osim standardno objavljenih knjiga, Miroljub Todorović, kao jedan od najdoslednijih zagovornika novih načina komunikacije između književnosti i čitalaca, objavio je i tri knjige isključivo u internet izdanju. To su Laj mi na potplat (2007), Stalno provaljuje buve (2009) i Apeiron (2013). Prve dve su najsličnije njegovoj šatro prozi, dok je Apeiron, koji je odavno najavljivan kao roman, s kraćim izborom tekstova zasad isključivo objavljen u prevodu na engleski jezik. Njegove knjige snova i dnevničke proze, koje su u najvećoj meri ostvarene u takozvanom pripovedačkom prezentu, već time sugerišu, s jedne strane, podsvesne sadržaje pesnikovih književnih i drugih snova i, s druge, određene vrste životnih činjenica koje su u dnevničku prozu, zbog sadržaja vezanih za poetiku signalizma, ulazile najčešće motivisane njegovim inicijalnim stvaralačkim interesima.

U svim tim knjigama, koje svoje preteče imaju u avangardnim pokretima između dva svetska rata, najviše u dadaizmu i nadrealizmu, i u neoavangardi posle Drugog svetskog rata, ovaj pesnik s razlogom sledi poetiku narativnih oblika i njihovih sintaksičkih principa. Međutim, njegove prozne knjige umnogome proizilaze i iz njegove eliptične i paradoksom ispunjene poetske leksike i posebnosti njenih značenjskih usmerenja motivisanih poetikom signalizma. Njegov specifični pesnički iskaz, koji se najčešće u sažetom, često i enigmatičnom obliku pojavljivao u njegovim signalističkim pesmama, kao i vizuelne i grafičke ilustracije koje su ga pratile, preneti su u njegovim proznim knjigama na plan narativnog izraza, i tu su dobijale mnogo neposredniji i prepoznatljiviji književni oblik i značenje nego što su ih imale u poeziji. Todorovićev pesnički iskaz, prepun duhovitosti, humora, kalambura, groteske, imaginativnosti, neočekivanih i alogičnih verbalnih i sintaksičkih spojeva, u narativnom izrazu, iako je naizgled znatno promenio svoju semantičku usmerenost, nije ostajao samo na nivou duhovitih verbalnih i vizuelnih igara jednog pesnika spremnog na izazove različitih vrsta, već je u prvom redu bio rezultat narativne autorske invencije koja je proizilazila iz poetski motivisane stvaralačke imaginacije. Njena funkcija u novoj književnoj formi namenjena je izazivanju šokantnog i provokativnog čitalačkog doživljaja gotovo u istoj meri u kojoj je takav doživljaj izazivala i njegova poezija. Reakcija na konvencije i klišee različitih vrsta, od onih opšte društvene, socijalne i političke prirode do osporavanja i demistifikacije tradicionalnih književnih formi i njihovih očekivanih književnih značenja bila je osnovna i primarna motivacija i Todorovićevih proznih rukopisa, a takva je bila i u različitim oblicima njegove pesničke aktivnosti, od scijentističkih, stohastičkih ili vizuelnih pesama do mejl-arta, redi-mejd i šatrovačke poezije, a inicijalno je takva I u prozi i poeziji drugih autora signalizma i internet književnosti – Ilije Bakića, Slobodana Škerovića, Zvonka Sarića, Milivoja Anđelkovića…

Portret2

Pored duhovito i slobodno naratizovanih životnih situacija, Todorović u kratkim proznim oblicima nazvanim “šatro priče” i “šatro romani”, najčešće ilustrovanih inventivnim autorskim kolažima koji izazivaju i šire asocijacije od onih koje nudi sama proza, osnovnu motivaciju za književni tekst, kao što je to činio i u poeziji, pronalazi u jeziku i u njegovim velikim transformativnim i semantičkim mogućnostima i izazovima. U knjigama snova i u dnevnicima, njegov jezik je, međutim, standardniji i podložniji horizontu standardnih čitalačkih očekivanja.

Način života i mišljenja, oblici ponašanja i iskazivanja emotivnih i drugih potreba današnjih mladih ljudi, izrečeni su u Todorovićevim šatro pričama i šatro romanima tipičnim jezičkim sredstvima koja se koriste u izdvojenim socijalnim i kulturnim sredinama današnjeg grada. Todorović zapravo sledi onaj pomalo zagonetni govor različitih sociokulturnih skupina koji je još Vuk Karadžić, u svome Rječniku iz 1852. godine, nazvao “tajnim”, “slepačkim” ili ”gegavačkim govorom”. U Todorovićevoj prozi, a jednim delom i u njegovoj poeziji, naročito iz prve stvaralačke faze, reč je o urbanom šatrovačkom govoru, kojim se služe današnji mladi ljudi, uglavnom oni koji svoju slobodu pokušavaju ostvariti verbalnim protestom protiv ideološke i tehnološke stvarnosti u kojoj žive, nekritičkim otporom prema životnim konvencijama ili razmenom i preprodajom opijata različitih vrsta. Taj govor, s jedne strane, po prirodi stvari zadržava neke svoje ključne komunikacijske, ali i morfološke i semantičke osobine, kao što, s druge strane, zadržava osnovne principe slobodnog građenja novih reči i izraza i njihovog proširenog i često apsurdom i groteskom sugerisanog značenja. Takve reči i izrazi vremenom proširuju polje svoga aktivnog delovanja u jeziku i postupno ulaze u govor svakodnevne urbane komunikacije, što je jedna od važnih posledica njihovog nastajanja i upotrebe u određenim sredinama. Jezik je stoga u Todorovićevoj prozi u isti mah vrlo jasno grupno i kolektivno označen, najčešće i kolektivno semantizovan. On je kratak, direktan, nepatetičan, uz to ide na neposredno označavanje predmeta, ali zato ima mogućnost umnožavanja svoga značenja, kako nagoveštava i sam Todorović u jednom zapisu o šatrovačkom govoru. Kao takav, taj govor se već u nastanku širi na nekoliko svojih značenjskih polja, što je jedan od najvažnijih uslova uspešnog narativnog oblikovanja jezika i njime verbalizovane stvarnosti.

Relativizovanje i destrukcija priznatih društvenih, humanističkih, emotivnih i moralnih vrednosti, koje su donedavno važile za ključnu potporu komunikacije u tradicionalnoj kulturi i tradicionalnoj književnosti, i njihovo svođenje na novi i izmenjeni jezički oblik i znak, poslužili su autoru šatro priča i šatro romana za resku, duhovitu, depatetizovanu, humornu i inventivnu narativnu sliku jednog oblika ispoljavanja današnje urbane stvarnosti i egzistencijalne neizvesnosti i otuđenosti njenih mladih stanovnika i njihovih posebno izdvojenih grupa. Osporavanje priznatih životnih vrednosti, kao jedna od bitnih karakteristika izmenjenih okolnosti društvenog života i izmenjenog načina mišljenja i ponašanja mladih ljudi u gradu u odnosu na ponašanje i način komunikacije u ranijem vremenu, u Todorovićevim kratkim pričama i romanima vrlo često je prerastalo u pravu jezičku i literarnu igru blisku burleski, u kojoj je sve bilo mogućno, dopušteno i prirodno, iako je u svom izvornom egzistencijalnom značenju, mereno normama standardnog društvenog morala, bilo upravo suprotno od toga. Pravi književni smisao takvih proznih celina mogao se otkriti učitavanjem u njih onoga što je deo opšte kulture i duha jednog vremena, a ne svođenjem na njihovo pojedinačno i direktno mimetičko značenje .

Posebne književne učinke autor šatro proze postiže na planu leksičkih inovacija, morfoloških promena reči i duhovitih sugestija njihovog novog lika, kao i na planu njihovog postupnog semantičkog širenja. U tom pogledu su značajni načini na koji on u svoju prozu uključuje nove reči i neologizme, pritom ih i sam slobodno gradeći. Takve reči najčešće su nastajale po zvučnoj ili značenjskoj asocijativnosti, ili su uzimane iz drugih kulturnih sfera, da bi u sferi života izdvojenih skupina dobijale neke nove značenjske nijanse, koje su ili po sličnosti ili po suprotnosti uključivane u njihov sistem verbalne komunikacije. Takve reči – kao što su “žmigavci” (oči), “blatobrani” (uši), “kustos” (kelner), “zembilj” (krevet), “uši” (novac, pare), “čaruga” (otimač, lopov), “darkerka” (crnka), “moša” (mobilni telefon), “kompiška” (kompjuter), “telka” (televizija), “rovac” (cinkaroš), “trandža” (tramvaj), “muzej ohlađenih” (mrtvačnica), “grabuljati” (pretraživati​​, raspitivati ​​se), “uđanisati” (videti, otkriti, primetiti), “preseliti u osmrtnicu” (likvidirati, ubiti), “popiti sovki” (zaspati, spavati), “gurati drvca” (igrati šah), “otpevati rigoleto” (povraćati) i mnoge druge – vezane za trenutak aktivne upotrebe u zatvorenim grupama mladih ljudi grada, odnosno za trenutak u kojem su pojedine kratke prozne forme bile pisane, iako u današnjem vremenu ponekad bivaju prevaziđene novim rečima za iste pojmove, jer se šatro jezik neprestano menja, u Todorovićevoj prozi najčešće zvuče sasvim adekvatno. Ponekad su, međutim, u kratkim pričama i romanima ovog autora one namnoženi do te mere da običnim čitaocima, neupoznatim s takvim jezikom ili sa značenjima pojedinih njegovih reči, onemogućavaju potpunije razumevanje svih elemenata značenja teksta, ali time ipak ne sprečavaju upoznavanje njegovog opštijeg smisla. Autor je toga bio svestan, pa na kraju svojih proznih knjiga nije davao rečnike manje poznatih reči i izraza, kako je to činio u pojedinim knjigama pesama, jer je nagoveštaj smisla i funkcije proznog teksta već bio dat i bez rečničkih objašnjenja.

Autor čitaoce svojih proznih ostvarenja ipak ne ostavlja bez semantičke sugestije, ali je takođe formira na neobičan način i indirektnim književnim sredstvima. Na kraju svake knjige predstavljeni književni sadržaji ukazuju se, s jedne strane, ne kao afirmacija i prihvatanje, ili, s druge, kao kritička i moralistička osuda određenog načina mišljenja, izražavanja i ponašanja, već pre svega kao njihova duhovita i humorom obojena književna ilustracija i slika. Za optimalno formiranje književnog značenja takvih proznih celina neophodna je aktivna saradnja između čitaoca i teksta, koja umnogome zavisi od stupnja čitaočevog duhovnog profila, od njegove radoznalosti i potrebe za otkrivanjem novih načina iskazivanja i novih značenjskih mogućnosti književnog govora. Kritički odnos prema deformacijama etičke, intelektualne, običajne ili humanističke prirode sadržan je u ovim tekstovima pre svega u njihovom novom ontološkom statusu, u njihovom književnom i jezičkom obliku, koji po prirodi svoje funkcije teži afirmaciji i jačanju individualnih duhovnih vrednosti, a preko njih i kolektivnih.

Književni junaci Todorovićevih kratkih proznih oblika objavljenih u šatro pričama i romanima pripadnici su određenih grupa mladih ljudi, takozvanih klapa, kako sami kažu, koji su ne samo istomišljenici u odnosu na standardnu ​​kulturu i moral današnjeg grada nego su i književni likovi koji se, samim tim što pripadaju određenoj mladalačkoj grupi stanovnika današnjeg grada, prilagođavaju kolektivnom načinu izražavanja i ključnim izražajnim principima kolektivnog govora. Onaj koji modeluje njihov kolektivni govor i prenosi ga u književni oblik svakako je sam autor, od čije jezičke invencije i moći književne konstrukcije zavisi u kojoj meri će taj govor biti stilizovan u narativnom tekstu i u kojoj meri će u govoru pojedinih književnih likova biti individualizovan. Miroljub Todorović je u tom smislu postupao slično načinu na koji je postupao i u poetskim oblicima. On je, naime, znatno sintetizovao strukturu narativnog teksta i ostavljao u njoj samo ono što je najnužnije. Zato u njegovim šatro pričama i romanima nema deskripcije, nema čak ni detaljne naracije, već se sve sadrži u kratkim informativnim jedinicama i u sažetim dijalozima koji daju samo najnužnije naznake stvarnosti književnih junaka. To je jedna vrsta eliptične i minimalističke proze, koja više nagoveštava nego što otvoreno (po)kazuje.

U njoj je na taj način, minimalističkim narativnim sredstvima, nagoveštena specifična psihologija književnih protagonista, pomoću jezika su nagoveštene i njihovi međusobni odnosi, pomoću jezika je otkrivana i usmeravana njihova intelektualna projekcija sveta i suženi dijapazon njihovih pojedinačnih potreba i želja. Pošto su Todoroviću likovi uglavnom mladi ljudi koji su vlastitom voljom izopšteni iz društvenog života, njihovo sudelovanje u neposrednoj stvarnosti uglavnom se svodi na primarne životne potrebe, na međusobne susrete i razgovore, na seksualne porive, na povremeno korišćenje droge u opuštajuće svrhe, na potrebu za hranom, spavanjem, odmorom. Oni u današnjem književnom vremenu predstavljaju produženu vrstu Kaporovih književnih likova koji su svoje vreme i pripadnost gradskom prostoru provodili u beskrajnom “gluvarenju” po gradskim ulicama, trgovima, bioskopima i kafanama. Zato i u Todorovićevoj prozi, kao ranije donekle i u Kaporovoj, ili u prozi Toze Vlajkovića, na primer, kao da je sve unapred dato – odnosi među likovima se ne komplikuju i ne zaoštravaju, njihov život se ne menja, svaki od njih i na početku i na kraju knjige ostaje isti. Zato oni tokom odvijanja sadržine prozne celine, što zbog forme u kojoj su oblikovani uglavnom važi za romane, ne doživljavaju nikakvu unutrašnju promenu i nikakvu vrstu moralne ili emotivne katarze, kao što se to događa u standardnoj prozi.

A ipak se iz priče u priču, iz situacije u situaciju kroz koje prolaze književni likovi, ponavljanjem činjenica i životnih prizora sličnog reda, postupno upotpunjavaju i kristališu njihovi portreti, tako da se na kraju knjige nazire ne samo njihov egzistencijalni status nego i njihova psihologija otuđenih pripadnika gradskog ambijenta koji ne mogu ili ne žele da se uklope u norme uobičajenog kolektivnog društvenog života u velikom gradu i koji nastoje da svoje živote organizuju samo u skladu s vlastitim pogledima na svet. To vredi koliko za likove u šatro pričama, toliko i za one u romanima, pošto su romani takođe sastavljeni od kratkih narativnih celina međusobno povezanih labavom fabulativnom strukturom, glavnim likom i manjim brojem likova koji se povremeno pojavljuju uz njega. Razlika između šatro romana i šatro priča ne pojačava se ni narativnom perspektivom, jer je i u jednom i u drugom žanru gotovo svejedno ko je pripovedač, da li jedan književni lik, što je uobičajeno za romane, ili naizgled spoljni narator, što je karakteristika šatro priča, pošto i u prvom i u drugom slučaju tekstom dominiraju i određuju njegov književni status pripovedački subjekti, odnosno sami književni junaci i njihov jezik koji neposredno i iz njih samih nagoveštava njihov unutrašnji život i prati njihove spoljašnje aktivnosti. Na taj način se psihologija, način života i ponašanje Todorovićevih književnih protagonista ukazuju u tvrdom prepletu s njihovim jezikom i vrstom života koji vode. Time Miroljub Todorović takođe sugeriše da izdvojene i marginalizovane društvene grupe mladih ljudi današnjeg grada svojim ponašanjem i jezikom najavljuju mnogo dublje i trajnije pomicanje odnosa prema osnovnim vrednostima na kojima počiva tradicionalna kultura nego što se to na prvi pogled čini. U toj vrsti nagoveštaja i najave nalaze se neke od najznačajnijih vrednosti opštije prirode Todorovićevih kratkih šatro priča i šatro romana, i stoga njihova književna vrednost i njihov opštiji kulturološki značaj s punim pravom mogu biti viđeni kao simbolični književni znaci otuđenog života današnjeg gradskog ambijenta.

Comments (1)