Milica Mirković
Elementi parodije poetskih vrsta u Lirici Itake
Miloša Crnjanskog [1]
SAŽETAK: Pojava elemenata parodije pojedinih lirskih vrsta u ranom poetskom stvaralaštvu Miloša Crnjanskog ostala je nedovoljno naglašena, uprkos često razmatranom odnosu ovog pisca prema književnoj tradiciji. U radu se, uz osvrt na dosadašnja istraživanja, na primerima iz Lirike Itake (1919), ispituje na koji način Crnjanski odstupa od ustaljenih odlika pesničkih vrsta, uspostavljajući novi odnos prema žanrovima, i vršeći putem parodije njihovo prevrednovanje u smislu svoje avangardne poetike. Takođe se ukazuje na specifične efekte parodije u lirskom stvaralaštvu Crnjanskog, kao i na mesto ove pojave u kontekstu međuratnih previranja u srpskoj književnosti, ali i u dijahronijskoj perspektivi.
KLJUČNE REČI: Crnjanski, Lirika Itake, parodija, književne vrste, himna, zdravica, elegija, oda, ditiramb, serenada, molitva.
Prevratnički duh Lirike Itake Miloša Crnjanskog, odstupanja od tradicionalnih poetičkih načela i nepoštovanje dotad uobičajenih normi ogleda se kako na tematskom i idejnom, tako i na formalnom, metričkom i stilskom planu, kao i na nivou žanrovskih konvencija. Crnjanski modele književnih vrsta nasleđene iz prethodnih epoha uglavnom smatra zastarelim i neadekvatnim da izraze novu osećajnost, ritam i ekstazu koju su osećali pesnici njegovog naraštaja. Stoga im se suprotstavljao, razobličavao ih, izvrtao i razarao, podjednako oštro i odlučno u eksplicitno iznetim stavovima u tekstovima teorijsko-manifestativnog karaktera [2], i implicitno, u samim pesničkim tvorevinama, gde mu je kao izuzetno pogodno sredstvo poslužila, između ostalog, i parodija, to jest travestija žanrova kao njen specifičan oblik. [3]
Iako bi se izvesni elementi parodije u zbirci pesama Lirika Itake mogli uočiti na nekoliko različitih nivoa [4], najuočljivije parodijske intervencije Crnjanski ipak čini na planu
[1] Nakon upoznavanja sa ključnim radovima iz ove oblasti istraživanja i tumačenja poezije Crnjanskog tokom izrade rada, nužno je došlo do izvesnog pomeranja fokusa mojih razmatranja parodijskih elemenata u Lirici Itake sa analize samih primera poezije, takođe i na ispitivanje odnosa dosadašnjih istraživača prema ovom sloju zbirke Miloša Crnjanskog, i to uporednim pregledom dosadašnjih kritičkih ocena i interpretativnih tekstova sa osvrtom na ovaj problem.
[2] Videti manifestativne tekstove Crnjanskog u kojima iznosi svoje poetičke stavove (Objašnjenje „Sumatre”; Za slobodni stih), kao i kritičke osvrte na poeziju drugih suvremenih mu pesnika (članci o poeziji Miloša G. Ćurčića, Ljubomira Micića, Iva Andrića i dr.) u: Crnjanski, 1999.
[3] O teorijskom određenju prirode, vrsta i funkcije parodije, kao i travestije žanrova kao njenom naročitom obliku, videti: Rečnik književnih termina, 1992, 570-571, 879; Prop (Propp), 1984, 75-77; Herman Sekulić, 1994, 7–34; Dombrovska-Partika, 1990, 51–53; Petković, 1984, 80–92; kao i u tekstovima: Lalić, 1971, 232–234; Udovički, 1986, 113; Beleslijin, 2003, 233.
[4] Parodijski prizvuk i aluzije na književna dela iz evropske i nacionalne tradicije osećaju se već i u naslovu cele zbirke, kao i prvog ciklusa, a i odnos Crnjanskog prema rodoljubivom pesništvu prethodnih epoha mogao bi se posmatrati kao parodijsko izobličavanje, i upravo u tom segmentu ove poezije mogu se naći i primeri parodije konkretnih pesama i stihova nekih pisaca (npr. u pesmi Spomen Principu jasno se aludira na krug pesama Milana Rakića sa kosovskom tematikom: Na Gazimestanu, Jefimija i dr.), što je sve, takođe, vredno pažnje i podrobnijeg izučavanja u zasebnom radu.
poetskih vrsta [5]. Već sami naslovi pojedinih pesama u Lirici Itake (naročito u prvom ciklusu pod naslovom „Vidovdanske pesme”), kako je to ranije već isticano [6], ukazuju na izvesne lirske vrste, što asocijativno u svesti čitaoca priziva i konkretne odlike tih vrsta, pa je pri čitanju tekstova Crnjanskog nad kojima stoje nazivi nekih književnoteorijskih pojmova, na primer himna, oda, elegija, molitva, sasvim logično očekivati prepoznatljive karakteristike koje se pod tim terminima podrazumevaju. No, sadržaj pesama koje slede za ovakvim naslovima uglavnom nije u skladu sa pojmovnim određenjima književnih termina koji bi trebalo da diktiraju tematiku, motive, ton i stilska izražajna sredstva tih tekstova. Crnjanski, dakle, priređuje svojim čitaocima efekat „izneverenog očekivanja”. [7]
Tako se na primeru pesme pod naslovom Himna (Crnjanski, 1993, 8) [8] može konstatovati da je pesnik unekoliko odstupio od žanrovskog obrasca zadatog naslovom (Rečnik književnih termina, 1992, 260–262), napuštajući uzvišenu tematiku, u smislu slavljenja herojskih podviga ili božanske moći, negirajući religioznu inspiraciju i osećajnost (ni Boga), te državno-političku angažovanost (ni gospodara), koje bi se na osnovu dugom tradicijom ustanovljenih karakteristika ove lirske vrste dale očekivati, i ruši suštinsku osobenost himničnog pesništva odabravši za predmet kultnog slavljenja krv, snažan simbol i drastičnu sliku, nimalo svečanu u uobičajenom smislu koji se podrazumeva u tradicionalnom poimanju himne kao književne vrste.
[5] Kao primere za dezintegraciju književnog žanra u zbirci Miloša Crnjanskog odabrala sam ovom prilikom one lirske vrste čija su poetička svojstva relativno jasno i precizno određena u teoriji književnih rodova i vrsta, a prepoznatljive i definisane su primarno na osnovu formalno-strukturnih osobina, opšteg tona, stava lirskog subjekta prema predmetu pevanja i eventualnoj svrsi dela, a manje na osnovu tematsko-sadržinskih komponenata pesama. Stoga su iz moga razmatranja ovoga puta izostale tzv. rodoljubive pesme u Lirici Itake, koje bi se, takođe, u zasebnom radu, mogle posmatrati sa aspekta zastupljenosti parodijskih elemenata u njima.
[6] Videti prgled kritičkih tekstova u kojima se razmatra ovaj problem dat u opširnoj napomeni pod brojem 15 u nastavku ovog rada.
[7] Novica Petković je takođe suštinu parodije žanrova u Lirici Itake objasnio piščevim hotimičnim izazivanjem nesklada između morfoloških osobina književne vrste (unutarnje osobine po kojima se žanr prepoznaje i razlikuje od drugih žanrova) i funkcionalnih odlika teksta (tematski, idejni i emocionalni opseg zadat žanrom). Videti: Petković, 1994, 25–26.
[8] Svi navodi pesama i stihova iz Lirike Itake Miloša Crnjanskog preuzeti su iz veoma dobro kritički opremljenog izdanja zbirke koje je priredio Gojko Tešić 1993. godine (Crnjanski, 1993), sačinjenog na osnovu prvog izdanja zbirke iz 1919. godine (Crnjanski, 1919).
Izostaje u ovoj pesmi i zaneseni ton oduševljenja, tipičan za himne, već patetični iskazi (koji su karakteristični i za himničnu poeziju, ali su takođe i opšta odlika ekspresionističke poezije) odišu gorčinom, težinom. [9] Moglo bi se, stoga, reći da Crnjanski peva antihimnu, izobličava osnovne pretpostavke te literarne vrste, parodira je, odnosno travestira, polazeći ne od nekog konkretnog primera himne, već od himne po sebi, od temeljnih karakteristika samog žanra, tako što potenciranjem morfoloških osobina naglašava žanrovski fon teksta, suprotstavljajući mu sadržaj, tj. funkcionalne osobine (Petković, 1994, 27).
Zdravica (Crnjanski, 1993, 10) je takođe pesma koja naslovom donekle zadaje tematiku, osećajni ton i stilska obeležja stihovima koji za tim naslovom slede; međutim Crnjanski i u ovom primeru odstupa od žanrovskog obrasca nasleđenog iz tradicije usmenog pesništva. Zadržavši eksklamativni, povišeni besdnički ton, karakterističan za zdravice, pesnik podriva suštinsku nameru i namenu ove književne vrste, čija je primarna funkcija slavljenje i uzdizanje onoga kome/čemu se nazdravlja, radi obezbeđivanja dobrog zdravlja, dugog života i opšteg napretka putem magijskog delovanja reči. Iz pozicije kolektivnog lirskog subjekta prolama se paradoksalni, oksimoronski usklik u slavu groblja, ruševina i smrti, naglašava se pustoš i nedostatnost sveta za one u čije ime se izriče ova zdravica (bilo da tu skupinu određujemo kao naraštaj ili narod), odbacuju se, poriču, preziru i proklinju sve vrednosti života. Tako se postiže izobličavanje žanrovskih konvencija putem grotesknog i crnohumornog prizvuka koji se pridaje nadahnutoj retorici pesme, u čijim se stihovima mešaju snažna kontrastna osećanja, od očaja, rezignacije i nihilizma do nagoveštaja pobune, pa čak i radosti koju donosi prolivanje krvi zarad viših ciljeva i ideala. [10]
Sličan postupak parodijskog izobličavanja ustaljenih osobina književne vrste stvaranjem nesklada između naslovnog pojma i sadržine pesme primenjuje Crnjanski i u slučaju elegije. Stihovi Naše elegije (Crnjanski, 1993, 13), uz prezir i defetizam, rezignaciju i razočaranje, te gromki završni poklič, ne izražavaju melanholično žaljenje za izgubljenim duhovnim vrednostima, političkim i socijalnim pravima, pa ni životima, niti želju za starom slavom ili pobedom.
[9] Videti nekoliko tumačenja ove pesme i njenih glavnih motiva: Petrov,1988, 44; Ješić, 2004, 55; Velmar-Janković, 2005, 70-71;Stojanović-Pantović, 1998, 66.
[10] Uporediti tumačenja A. Petrova (Petrov, 1988, 44–46) i N. Ješića (Ješić, 2004, 59), koji nude različita viđenja ove i drugih pesama prvog ciklusa zbirke Crnjanskog, kao i zapažanja Z. Kovača (Kovač, 1988, 51–52), N Cvetkovića (Cvetković, 1993, 35–36) i N. Petkovića (Petković, 1994, 29–30). Ova pesma po mnogim elementima (ton, tematika, poruke) korespondira sa još nekim među „Vidovdanskim pesmama“, npr. sa pesmom Jadranu (Crnjanski, 1993, 9), ili Jugoslaviji (Crnjanski, 1993, 20–21); videti takođe interpretacije tih pesama u tekstovima pomenutih kritičara (Petrov, 1988, 44, 54–55; Ješić, 2004, 58–59, 62–63).
U pesmi se i eksplicitno veli: „Ne boli nas”, „Ničega željno ne očekujemo, / mi ništa ne oplakujemo” i „Nami je dobro”, što je u direktnoj suprotnosti sa relevantnim odlikama moderne evropske elegijske poezije (Rečnik književnih termina, 1992, 178–179); tu nema onog naročitog „gorko-slatkog osećanja” (Isto), niti naizmeničnog smenjivanja „slika bola i sreće” (Isto), jer je za one u čije ime istupa lirski subjekt sve jednako, prazno, beznačajno i bezvredno. Uz to Crnjanski u ovoj pesmi takođe vrši i „dehijerarhizacija kulture” (Petković, 31), opovrgavanje nacionalnih i kulturnih svetinja, oličenih u Gračanici, takovskim grobljima i Marku Kraljeviću, što je, pre svega, čin poetičkog osporavanja tipičnih i već okoštalih toposa srpske rodoljubive poezije. [11]
Jedna od magistralnih pesama prvog ciklusa i čitave zbirke Miloša Crnjanskog, Oda vešalima (Crnjanski, 1993, 14–15), ključna je i u pogledu elemenata parodije književne vrste, budući da se na ovom primeru možda najjasnije uočava pesnikovo odstupanje kako od ustaljene žanrovske konvencije, tako i u odnosu na uobičajene efekte parodijskih oda, kakve su u Srba stvarali, na primer, Jovan Jovanović Zmaj i Stanislav Vinaver, da pomenem samo najpoznatije. Naime, Crnjanski nije, kao što je uobičajeno, u visoki, retorički ton svoje parodije ode uneo neugledan i banalan predmet sa dna vrednosne lestvice, na koji se može gledati s osmehom i humorom, već peva u slavu vešala, koja se nalaze izvan vrednosnog sistema i izazivaju strah, te se može govoriti samo o crnom humoru u ovoj pesmi (Petković, 1994, 32–34), subverzivnom i destruktivnom u pozitivnom smislu (Petrov, 1988, 49). Na nivou stila poljuljani su ustaljeni spojevi reči i pojmovne sfere iz kojih su se obično crpli tropi karakteristični za ovaj žanr, te se nižu drastična poređenja i veoma upečatljive poetske slike, kontrastirane, obrnute i ukrštene radi postizanja tenzije (Petković, 1994, 32–34). „Ironično slaveći vešala, pesnik u stvari uznosi njine žrtve” (Ješić, 2004, 58), a nabijajući svoju odu cinizmom i gnevom, umesto svečanim slavopojkama, Crnjanski vrši hijerarhijsku inverziju, poričući moć i slavu vođa i vladara, pa čak i boga, i istovremeno se kritički određuje prema ovoj u biti prigodnoj i utilitarnoj poetskoj vrsti i književnim epohama i pravcima koji su je baštinili.
U teoriji književnih vrsta ditiramb je „naziv za lirsku pesmu u kojoj se slave priroda, zemaljska sreća i uživanja u donekle stilizovanom i izveštačenom maniru”, a pridevom izvedenim iz ovog termina označava se „sve što je sačinjeno burno i sa žestokim oduševljenjem, divlje i sa strašću” (Rečnik književnih termina, 1992, 143).
[11] Uporediti i mišljenje S. Velmar-Janković o ovoj, kao i o prethodno razmatranoj pesmi Zdravica (Velmar-Janković, 2005, 71-72).
Imajući to na umu pri čitanju Ditiramba Miloša Crnjanskog (Crnjanski, 1993, 17), čitalac se suočava sa inverzijom sistema vrednosti u doživljaju, iskustvu i opštem pogledu na svet poetskog subjekta. Ovaj ditiramb slavi časnu smrt, budući da život, iz perspektive lirskog subjekta, označava sramni, potlačeni, služinski položaj, moralni pad, kompromis kojim se izdaju ideali roda i temeljni principi ljudskog dostojanstva, dakle, „negativnu kategoriju” (Petrov, 1988, 53). Stoga bi teško bilo složiti se s mišljenjima onih koji su tvrdili da se Crnjanski baca na etiku, pa čak i na onu vidovdansku, kosovsku, jer su suštinska moralna načela i ovde ista [12], ali se ne možemo prikloniti ni Ješićevom ubeđenju da je ova pesma upravo ono što joj naslov kazuje (Ješić, 2004, 57), budući da se ditiramb u izvornom smislu peva u slavu života, a nikako smrti, ma kako ona bila častan i u etičkom smislu svetao čin.
U pesmi Nova serenata (Crnjanski, 1993, 57) može se prepoznati izvesno izobličavanje elemenata trubadurske poezije i konkretne poetske vrste, koja je bila dominantna forma toga pesništva. U novom vremenu i bitno izmenjenim socijalnim okolnostima lirski subjekt ove pesme iz ciklusa „Stihovi ulica” odbacuje kao suvišne i besmislene sve atribute negdašnje galantne tradicije pevanja serenada i udvaranja; poriče se sladunjavo-sentimentalni dekor koji je bio neizostavan za serenadu shvaćenu u tradicionalnom smislu, jer više ni ona kojoj je pesma upućena nije uzvišena i neodstižna idealizovana gospa u svili, već umorna radnica. Crnjanski se ovde, manje burno i žučno, ali ipak definitivno i nepovratno razračunava sa preživelim žanrom, senzibilitetom i devalviranim sistemom vrednosti, uzdižući, umesto nedodirljive gospe, do kulta madonizma običnu, putenu ženu u trenutku podavanja strasti i ljubavniku. [13]
Crnjanski je u isti ciklus uvrstio i Molitvu (Crnjanski, 1993, 77), koja je očigledan primer parodije toga žanra, a sam postupak izobličavanja pristupačniji je za analizu pošto je izveden na osnovu konkretnog prototeksta, Očenaša, kao najpoznatijeg i najfrekventnijeg molitvenog obrasca u hrišćanskoj kulturi. Započinjući svaku strofu identičnim apostrofiranjem iz kanonskog teksta, Crnjanski snižava atribuciju Boga Oca na „varljivi svet donkihotskih priviđenja” (Petković, 1994, 23–24), dok će Hristove vrline izokrenuti, postaviti ih kao negativan, manje vredan pol u poređenju sa nekim elementarnim pojavama iz prirode, i poreći sina Božjeg, naglašavajući njegovu nemoć, napuštenost i beznadežnost.
[12] Ipak, to ne znači ni da se bezrezervno mogu prihvatiti tumačenja koja je ponudio Nikola Cvetković (Cvetković, 1993, 33–34), koji pominje, doduše u interpretaciji pesme Groteska, „obnovu i oživljavanje kosovskog mita i približavanje našem vremenu”, iako je ranije govorio o „stvaralačkoj demitologizaciji srpske prošlosti” (Isto, 31), a docnije opet naglašavao groteskni momenat, komično karikiranje i ironično-kritičku notu u istoj pesmi (Isto, 34, 35). Videti takođe i knjigu: Cvetković, 1993 I.
[13] Uporediti osvrt Novice Petkovića na ovu pesmu dat povodom nekih drugih elemenata koji odlikuju poeziju Miloša Crnjanskog (Petković, 1994, 45–46).
I ova parodija je usmerena na snižavanje vrednosti „sa samog vrha oficijelne kulture” (Petković, 1994, 24), s tim što je ovoga puta reč o mnogo širem kulturnom krugu, koji prerasta nacionalne okvire, čime se i naš pesnik uključuje u širi tok evropske avangarde. [14]
Nakon predočenih primera elemenata parodije poetskih vrsta u Lirici Itake Miloša Crnjanskog, postavlja se pitanje zbog čega im dugo nije posvećivano više pažnje [15], ako se
[14] Petković napominje da je Očenaš bio predmet destrukcije i model za parodiranje u mnogim avangardnim književnim pokretima širom Evrope (videti: Petković, 1994, 24, te napomenu pod brojem 14 na istoj strani).
[15]Treba posebno ukazati na neke primedbe i zaključke izrečene povodom rane poezije Crnjanskog, ali pomenuti i neka ustručavanja u karakterisanju određenih pojava i propuste pojednih priređivača i kritičara. Već je Branko Lazarević u negativnoj, ali vrlo argumentovanoj kritici poezije Crnjanskog predstavio suštinu pesnikovog avangardnog postupka i pitanje odnosa prema žanrovskim obrascima: „On prosto pošao ulicom i, kao pustahija, psuje, grdi, razbija izloge, izvrće natpise, menja imena ulicama, diže ’firme’ sa jedne radnje i meće na druge, sudara se sa ljudima i beži dalje” (Lazarević, 1921, 531). Lazarević uočava namerni nesklad, izvrtanje, izobličavanje dotadašnjih utvrđenih pravila, reda i sklada koji je postojao u našoj lirici, u pogledu motiva, stila, tona i forme poezije. Crnjanski sve to ruši i tumba, i čini sve suprotno i uprkos tradiciji, a to je u biti osnovna odlika parodije, kako u pogledu značenja same grčke reči koja je uzeta za književnoteorijski pojam, tako i u pogledu funkcije ovog literarnog postupka u književnoistorijskom razvoju (Rečnik književnih termina, 1992, 570–571). No, Lazarević se neće upuštati u razmatranje parodijskih elemenata ove poezije, jer je za njega najveći greh Crnjanskog bio udarac na kosovsku tradiciju i vidovdansku etiku, neshvatajući da je mladi pesnik svoj obračun izveo pretežno (ako ne i isključivo) na planu poetike, pobunivši se protiv tadašnjeg manira rodoljubivog pevanja (Krnjević, 1963, 364; Rakitić, 1972, 122; Lešić, 1981, 15-16; Pavković, 2000, 49-50). Tokom sledećih decenija kritičari, proučavaoci i priređivači lirike Crnjanskog iznova će primećivati i čak isticati da motivska sadržina i ton nekih pesama Lirike Itake, posebno prvog ciklusa, nisu u skladu ili su štaviše suprotni naslovima koji sadrže oznake žanrova (Petrov, 1988, 45, 47; Lešić, 1981, 16-17; Kovač, 1988, 51–52), ali kao da se ne usuđuju izreći da je to parodija, dok će tu i tamo u pojedinim stihovima prepoznavati izvesne elemente koje će nazivati parodijskim (Petrov, 1988, 47). Priređujući Liriku Itake u dva navrata (Crnjanski, 1993 i Crnjanski, 1994) Gojko Tešić će, između ostalog, kao jednu od odlika zbirke i avangardnog postupka Crnjanskog pomenuti i parodiju, ali i „žanrovska iskliznuća (izrugivanja kanonima elegije, parodije, ditiramba, molitve, itd. – to je ono menjanje žanrovskih ’firmi’ u funkciji preloma radikalnog tipa)” (Tešić, 1993, 276; isto i u: Tešić, 1994, 274), ali bez upuštanja u opširnije i detaljnije pojašnjavanje, što priređivačka napomena po svojoj prirodi i funkciji ni ne dopušta. Konačno, prema ovom problemu analitički će se postaviti Novica Petković (Petković, 1994), pregledno razmatrajući konkretne primere parodije pesničkih vrsta, uočavajući netipičnost efekta parodijskog postupka Crnjanskog i njegov značaj u funkciji poetičkog zaokreta prema tradiciji, ali su ova Petkovićeva proučavanja ostala nedovoljno zapažena u stručnim krugovima. (Zanimljivo je da je Petkovićev tekst Lirika Miloša Crnjanskog nakon prvog objavljivanja u istoimenoj knjizi (Petković, 1994, 13–95), preštampan još u tri navrata (Petković, 1996, 20-95; Petković, 1999, 67-118; Petković, 2004, 93–143), ali uprkos tome i dalje ostaje van vidokruga mnogih istraživača poezije Crnjanskog (na osnovu uvida u meni dostupnu literaturu primetila sam da ovaj Petkovićev tekst kao relevantnu referencu pominju samo G. Tešić (Crnjanski, 1994, 263) i B. Stojanović-Pantović (Stojanović-Pantović, 1998, 151), a čak nije naveden ni u inače vrlo iscrpnoj bibliografiji radova o Crnjanskom u zborniku iz 1996 (Crnjanski, 1996, 435-471).) Docnije ni Milivoj Nenin priređujući celokupnu poeziju Crnjanskog (Crnjanski, 2002) neće navesti ovaj tekst u popisu bitnije literature u vezi sa pesništvom ovog pisca, već će se u predgovoru vratiti na pređašnje konstatacije da u „ključnim pesmama“ prvog ciklusa zbirke „imamo sudar naslova (koji pripadaju takozvanom visokom stilu) i sadržaja koji je nizak i prost” (Nenin, 2002, 16), izbegavajući da tu pojavu nazove parodijom, već govori o „proširenju književne činjenice“ (Isto). A da Petkovićeve interpretacije i zaključke nije imao u vidu ni Nedeljko Ješić (ili ih je namerno prenebregao budući da su unekoliko suprotni njegovim stavovima) potvrđuju njegove tvrdnje koje, iako priznaju da se naslovi i sadržina pojedinih pesama razilaze po tonu i motivima, pobijaju čak i ironičan odnos prema žanrovskim odrednicama u naslovima, a kamoli parodijsko izrugivanje tih pesničkih vrsta (Ješić, 2004). (Mogućni razlozi za takvo Ješićevo viđenje ovih pesama jeste što ih on tumači pretežno sa idejnog i etičkog aspekta, imajući strogo na umu kontekst nastanka pesama i realije iz pesnikovog života, a zanemarujući, čini mi se, pomalo formalna teorijska određenja književnih vrsta kojima te pesme pripadaju. Naglašavam da je Ješićev rad o kojem je reč nastao posle objavljivanja Petkovićevog teksta, jer u bibliografskoj napomeni samoga Ješića stoji da je taj rad jedan od onih koji su pripremljeni „specijalno za ovu knjigu i u njoj se objavljuju prvi put” (videti 293. stranicu u knjizi čiji je potpuni podatak naveden u spisku literature na kraju ovog rada uz skraćenicu: Ješić, 2004), što znači da je autoru mogao biti poznat i Petkovićev tekst, ali nije uzet u obzir.) Međutim, Bojani Stojanović-Pantović nije promaklo ovo „poigravanje žanrovskim odrednicama” u Lirici Itake, koje, po njenim rečima, ima funkciju „ne samo razgradnje postojećih tematsko-afektivnih dimenzija ovih invarijantnih pesničkih vrsta srpske književnosti, već cilja i na promenu čitalačkih očekivanja koja su vezana za konvencije tradicionalnih žanrova“ (Stojanović-Pantović, 1998, 66 – podvlačenje je autorkino). Danica Andrejević, pak, pominje u vezi sa ranom lirikom Crnjanskog uz „elemente ironije i problematizovanja mita o zavičaju i Odiseju” i „spoj nespojivih pojava” koji „zapravo znači pravo očuđavanje i preimenovanje stvarnosti u srpskoj poeziji“ i doslovno veli da „spajanje kontrastnih pojmova dovodi čak do parodiranja žanra poezije i svih drugih vrsta” (Andrejević, 2005, 52–53), mada ova formulacija ostaje pomalo nejasna. (Na osnovu toga se može zaključiti da autorka i poeziju smatra književnom vrstom, a ne rodom, ili, pak, na ostale rodove gleda kao na vrste; u svakom slučaju, došlo je do terminološke nejasnoće usled izvesnog pomeranja u viđenju hijerarhije ovih književnih pojmova.) Čini mi se, stoga, da postoji potreba da se do sada izneta mišljenja o parodijskim elementima u Lirici Itake, posebno u pogledu parodije poetskih vrsta, preispitaju, kako bi se neka od njih možda potvrdila i reaktualizovala, neka produbila, a neka problematizovala ili osporila.
ima u vidu njihov nesumnjiv značaj u piščevom avangardnom poetičkom zaokretu u odnosu na tradiciju, i kako je prvo ozbiljnije razmatranje udela i učinka parodije u lirici Crnjanskog (Petković, 1994) ostalo tako malo zapaženo [16].
Kao što se vidi iz razmatranih primera, Crnjanski u Lirici Itake uglavnom ne pribegava parodiji kao postupku koji podrazumeva imitaciju i ismevanje konkretnih literarnih tvorevina (izuzetak je pesma Molitva, koja u podtekstu ima Očenaš, ali opet kao najuzorniji primer žanra), retko kada usmerava svoju parodijsko-kritičku žaoku ka delima ili stvaralaštvu određenih pisaca, predstavnika prethodnih književnih epoha (parodijska aluzija na Rakićevu rodoljubivu poeziju [17]), već je njegova parodija uperena na same pesničke vrste, s namerom da podrije i razruši suštinske odlike žanrovskih obrazaca koji, na nivou teorijske apstrakcije, jednako kao i pojedinačna dela i pisci u ravni praktične realizacije, predstavljaju sistem poetičkih načela određenog književnog pravca. Miloš Crnjanski u svojim pesmama čini otklon od uobičajenog odnosa prema lirskim žanrovima u smislu pobune protiv propisanih i ukalupljenih obrazaca pevanja, dekonstruišući ih i negirajući poetičke programe stilskih formacija koje su te obrasce poštovale i sledile bez naročitih inovacija, te je dolazilo do njihovog okoštavanja, ili su ih, pak, propagirale i produkovale do prezasićenja. Crnjanski na taj način čini prodor u novo, delujući prevratnički, u smislu modernističkih tendencija, i na nivou književnih vrsta.
[16] I sama zavedena nepominjanjem Petkovićevog teksta u novijoj literaturi, naišla sam na njega u već poodmakloj fazi istraživanja i interpretacije problema parodije poetskih vrsta u Lirici Itake, ali su mi Petkovićeva zapažanja svejedno bila veoma dragocena, posebno stoga što su potvrdila moje samostalne ideje i zaključke. Nadam se da će ovaj moj rad doprineti reaktualizaciji pomenutog teksta Novice Petkovića, koji je do sada nepravedno ostao nedovoljno zapažen među nekim priređivačima i istraživačima poezije Crnjanskog.
[17] Videti napomenu pod brojem 4 u ovom radu.
Jer ipak ne gledamo na ove pesme kao na uzorne primere lirskih vrsta imenovanih naslovima, makar shvaćenih i u smislu dopunjene i maksimalno razuđene definicije, i proširenog polja značenja koje obuhvata pojam određenog žanra, budući da ostvarenja Crnjanskog od tih određenja suviše odudaraju, a ponekad je sadržina stihova čak dijametralno suprotna naslovnom pojmu. Naravno, budući da je književni žanr, odnosno književna vrsta apstraktan pojam, parodija usmerena pretežno ili isključivo na tu ravan literarne tvorevine nije tako lako uočljiva i transparentna kao kada je reč o parodiranju konkretnih dela ili stila pisca ili epohe. [18]
Možda je, međutim, jedan od razloga zbog kojih su parodijski elementi u poeziji Miloša Crnjanskog zadugo ostali tek uzgred zapaženi i pominjani u kritičkim ocenama i proučavanjima pesništva ovog autora, bez detaljnijeg i iscrpnijeg razmatranja, upravo efekat koji parodija proizvodi u njegovim pesmama. Taj efekat se bitno razlikuje od uobičajenog, u našoj parodijskoj tradiciji, čak i kada je reč baš o parodiji književnih vrsta, ustaljenog, pa stoga verovatno i očekivanog vedrohumornog učinka. Crnjanski svoj potpuni cilj postiže izneveravanjem tradicijom zadatog očekivanja: umesto veselog, šaljivog tona i dosta blagog rugalačkog odnosa prema izvornom žanrovskom obrascu kakav srećemo u parodijskim odama Jovana Jovanovića Zmaja, i nasuprot urnebesnoj smehovnosti parodija Stanislava Vinavera, Crnjanski u svom parodiranju lirskih vrsta pribegava grotesknom izobličavanju i crnom humoru, ostavljajući kod čitaoca utisak gorčine i bunta proisteklog iz te ogorčenosti lirskog subjekta. Na taj način pesnik opštim raspoloženjem koje nosi pesma prikriva svoj parodijski postupak i nameru, zavaravajući tom „kamuflažom“ i većinu kritičara, koji, iako su intuitivno prepoznavali parodijske elemente u stvaralačkom odnosu Crnjanskog prema određenim pesničkim vrstama, nisu imali dovoljno argumenata da ih tako i imenuju (s obzirom na to da su očekivali uobičajene, prepoznatljive karakteristike parodije), ili im je nedostajalo smelosti za to. A odnos Crnjanskog prema izvesnim žanrovima, kako je već pokazano u razmatranim primerima, jeste u suštini parodijski, budući da je otklon koji tematsko-motivska i stilska ravan pesama čine u odnosu na žanrovski obrazac toliko znatan, ponekad čak i drastičan, da se ne može govoriti o prostom širenju opsega žanra.
[18] Mogućno je pretpostaviti da i zbog toga što je parodija Crnjanskog usmerena pretežno na žanrovsku, dakle teorijsku ravan, manje atraktivnu za širu publiku, za razliku od Vinaverovih parodija konkretnih prepoznatljivih dela i pisaca, o parodijskom sloju nekih pesama Crnjanskog nije bilo više reči u dosadašnjim izučavanjima njegove poezije, sve do pominjanog teksta Novice Petkovića.
Međutim, iako se Novica Petković jedini upušta u podrobniju analizu parodije žanrova u pesmama Lirike Itake, pravilno uočavajući suštinu postupka i netipične efekte koje Crnjanski postiže svojom parodijom žanrova, na jednom mestu u tekstu izreći će tvrdnju da je „parodiranje prisutno u mnogim pesmama, ali nije dovedeno do pune parodije” (Petković, 1994, 36), ostavljajući utisak da je i sam očekivao konačni humorni prizvuk ovih parodija. Jer šta bi se inače moglo smatrati „punom parodijom”, i u čemu to Crnjanski ne ispunjava zadate uslove za takvu parodiju? Čini se da Crnjanski i kada je reč o književnoteorijskom pojmu parodije ide korak dalje od uobičajenih očekivanja, probija granice utvrđene tradicijom i parodira i samu parodiju po sebi, barem u smislu njene vedrohumorne prirode, pomerajući tako ugao gledanja na ovaj literarni fenomen. [19] Moglo bi se, dakle, reći da Crnjanski ne da ne ide do kraja u svom parodiranju književnih žanrova, nego izobličava i sam žanr parodije, dekonsturiše i u drugačijem smislu konstruiše i ovaj subverzivno-kreativni postupak u svom delu.
Elementi parodije lirskih vrsta u poeziji Crnjanskog posebno interesantno mesto i značaj dobijaju u kontekstu avangardne poetike i tadašnjih previranja na našoj književnoj sceni. Parodija kao književni žanr i kao fenomen u umetnosti uopšte, odnosno parodijski stav autora ne samo da su bili zastupljeni u delima avangardnog perioda, već su se upravo na parodiji zasnivali mnogi umetnički pogledi i programi. Kao „misaona tehnika avangardne literarne svijesti”, po rečima Marije Dombrovske-Partike, parodija je prisutna „u svim tzv. rušilačkim (antagonističkim i agonističkim prema Pođolijevoj terminologiji) nastupima i stavovima ove stilske formacije” (Dombrovska-Partika, 1990, 52). Zaista, na istim se principima i postupcima zasnivaju i parodija i avangardni idejni i umetnički koncept: na igri, poigravanju jezikom, konvencijama žanra, stila, epohe, na simplifikaciji i shematizaciji njihovih odlika, sa ciljem razaranja sistema osporavane poetike, bilo da je reč o nečijem individualnom stvaralaštvu, ili o nacionalnoj književnoj tradiciji ili celokupnoj kulturnoj baštini, u čemu je suština tzv. avangardne pobune protiv smisla. Po mišljenju Dombrovske-Partike, zajednička odlika parodije i avangardne literarne svesti jeste radikalno prevrednovanje kulturne tradicije (Dombrovska-Partika, 1990, 52), a to je i pretežni cilj rane poezije Crnjanskog. [20]
[19] Ovu pojavu već je nagovestio Gojko Tešić pominjući: „žanrovska iskliznuća (izrugivanja kanonima elegije, parodije, ditiramba, molitve, itd. – to je ono menjanje žanrovskih ’firmi’ u funkciji preloma radikalnog tipa)” (Tešić, 1993, 276; isto i u: Tešić, 1994, 274 – podvlačenje je moje).
[20] Interesantnu kontekstualizaciju prevratničkog parodijskog postupka Crnjanskog u teorijskim okvirima avangarde izveo je Novica Petković u svom tekstu (Petković, 1994, 14–22), povezavši međusobno kritičku ocenu koju je o Lirici Itake dao Branko Lazarević sa ilustrativnim primerom i teorijskim postavkama Viktora Šklovskog o deautomatizaciji uobičajenih značenja reči i književnih pojava, tj. o njihovom ponovnom buđenju, „uskrsnuću”, kao i sa stavovima iznetim u „Manifestu ekspresionističke škole” Stanislava Vinavera (videti i bibliografske podatke navedene u tom tekstu).
Sagledana iz perspektive zastupljenosti različitih poetskih vrsta, njihovih karakteristika i pesnikovog odnosa prema prirodi pojedinih žanrova, Lirika Itake Miloša Crnjanskog otkriva još jednu svoju dimenziju. Parodijski sloj ove zbirke upotpunjuje složenost njenih značenja i proširuje opseg značaja koji joj pripada, kako u sinhronijskoj ravni vremena u kom je nastala, tako i u prespektivi dijahonijskog razvoja srpske književnosti. U svetlu avangardnih zbivanja, parodijski odnos Crnjanskog prema pojedinim lirskim vrstama predstavlja specifičan vid njihovog kritičkog preispitivanja u okviru žanrovskog sistema neposredno prethodećeg književnog pravca, ali i, u širem okviru, celokupne literarne tradicije, kao i vid borbe za novu osećajnost, novi izraz, modernističku poetiku. Posmatrana iz ugla odnosa prema opštim modernističkim tokovima u književnosti, poezija Crnjanskog i svojim parodijskim elementima, kao i crnohumornim tonom, korespondira sa širim književnim strujanjima svoga doba, a prevratnički duh zbirke Lirika Itake, dodatno naglašen upravo ovim elementima, čini poeziju Miloša Crnjanskog jednim od najprodornijih buntovničkih glasova avangardnog pokreta u srpskoj književnosti, čiji odjek ni do danas nije utihnuo.
LITERATURA
Andrejević, 2005 – D. Andrejević, Poetika sumatraizma i poezija Miloša Crnjanskog, u knjizi: Srpska poezija HH veka, Prosveta, Beograd, 2005.
Beleslijin, 2003 – D. Beleslijin, „Parodija kao citatna relacija u Alajbegovoj slami Stanislava Vinavera”, Stanje stvari, br. 6, Novi Sad, 2003.
Velmar-Janković, 2005 – S. Velmar-Janković, Pesnik trenutka koji nestaje, u knjizi: Izabranici, Stubovi kulture, Beograd, 2005.
Dombrovska-Partika, 1990 – M. Dombrovska-Partika, „Parodija kao destrukcija i konstrukcija“, u: Književno delo Stanislava Vinavera, zbornik radova, urednik Gojko Tešić, Institut za književnost i umetnost, Beograd – „Braničevo“, Požarevac, 1990.
Ješić, 2004 – N. Ješić, O „Vidovdanskim pesmama” M. Crnjanskog, u knjizi: Mladi Crnjanski, Narodna knjiga/Poligraf, Beograd, 2004.
Kovač, 1988 – Z. Kovač, Poetika Miloša Crnjanskog, Izdavački centar Rijeka, Rijeka, 1988.
Krnjević, 1963 – H. Krnjević, „Povodom Lamenta a o poeziji Miloša Crnjanskog”, Izraz, Sarajevo, VII/4, 1963.
Lazarević, 1921 – B. Lazarević, „Lirika G. Crnjanskog”, Srpski književni glasnik, nova serija, knj. II, sv. 7, januar-april 1921.
Lalić, 1971 – I. V. Lalić, „O parodijama”, u knjizi: Kritika i delo, Nolit, Beograd, 1971.
Lešić, 1981 – Z. Lešić, Predgovor u: M. Crnjanski, Sumatra i druge pjesme, „Veselin Masleša”, Sarajevo, 1981.
Nenin, 2002 – M. Nenin, Ponešto o lirici Miloša Crnjanskog, predgovor u: M. Crnjanski, Lirika Itake i sve druge pesme. Izbor i predgovor Milivoj Nenin, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2002.
Pavković, 2000 – V. Pavković, Vidna sen. Marginalije uz „Vidovdanske pesme”, u knjizi: Duh modernizma, Narodna knjiga/Alfa, 2000.
Petković, 1984 – N. Petković, Teorija ruskog formalizma, u knjizi: Od formalizma ka semiotici, BIGZ, Beograd – Jedinstvo, Priština, 1984.
Petković, 1994 – N. Petković, Lirika Miloša Crnjanskog, Tersit, Beograd, 1994.
Petković, 1996 – N. Petković, Lirske epifanije Miloša Crnjanskog, Srpska književna zadruga, Beograd, 1996.
Petković, 1999 – N. Petković, Ogledi o srpskim pesnicima, Društvo za srpski jezik i književnost Srbije, Beograd, 1999.
Petković, 2004 – N. Petković, Ogledi o srpskim pesnicima, Društvo za srpski jezik i književnost Srbije, Beograd, 2004.
Petrov, 1988 – A. Petrov, Poezija Crnjanskog i srpsko pesništvo, Nolit, Beograd, 1988.
Prop, 1984 – V. Prop, Problemi komike i smeha, preveo B. Kosanović, Dnevnik – Književna zajednica Novog Sada, Novi Sad, 1984.
Rakitić, 1972 – S. Rakitić, Od Itake do priviđenja, u: Književno delo Miloša Crnjanskog. Zbornik radova, Institut za književnost i umetnost – BIGZ, Beograd, 1972.
Rečnik književnih termina, 1992 – Rečnik književnih termina, glavni i odgovorni urednik Dragiša Živković, Institut za književnost i umetnost u Beogradu – Nolit, Beograd, 1992.
Stojanović-Pantović, 1998 – B. Stojanović-Pantović, Srpski ekspresionizam, Matica srpska, Novi Sad, 1998.
Tešić, 1993 – G. Tešić, Napomene uz „Liriku Itake”, pogovor u: M. Crnjanski, Lirika Itake i komentari. Priredio, pogovor i beleške sačinio Gojko Tešić, Svetovi, Novi Sad, 1993.
Tešić, 1994 – G. Tešić, Sedamdeset pet godina „Lirike Itake”, u: M. Crnjanski, Lirika Itake. Priredio i komentare napisao Gojko Tešić, Izdavačka agencija „Draganić”, Beograd, 1994.
Udovički, 1986 – I. Udovički, „Parodija i njeni dometi u srpskoj poeziji”, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 16/2, Međunarodni slavistički centar, Beograd – Novi Sad – Tršić, 10–14. IX 1986.
Herman Sekulić, 1994 – M. Herman Sekulić, Književnost prestupa. Parodija u romanu Belog, Džojsa i Mana, Matica srpska, Novi Sad, 1994.
Cvetković, 1993 – N. Cvetković, Književno-poetičke studije, Inter JU pres, Beograd, 1993.
Cvetković, 1993 I – N. Cvetković, Pesnička poetika Miloša Crnjanskog, Jedinstvo, Priština – Prosveta, Niš – Dečje novine, Gornji Milanovac, 1993.
Crnjanski, 1919 – M. Crnjanski, Lirika Itake, S. B. Cvijanović, Beograd, 1919.
Crnjanski, 1972 – Književno delo Miloša Crnjanskog. Zbornik radova, Institut za književnost i umetnost – BIGZ, Beograd, 1972.
Crnjanski, 1981 – M. Crnjanski, Sumatra i druge pjesme, „Veselin Masleša”, Sarajevo, 1981.
Crnjanski, 1993 – M. Crnjanski, Lirika Itake i komentari. Priredio, pogovor i beleške sačinio Gojko Tešić, Svetovi, Novi Sad, 1993.
Crnjanski, 1994 – M. Crnjanski, Lirika Itake. Priredio i komentare napisao Gojko Tešić, Izdavačka agencija „Draganić”, Beograd, 1994.
Crnjanski, 1996 – Miloš Crnjanski. Teorijsko-estetički pristup književnom delu. Zbornik radova. Urednik dr Milosav Šutić, Institut za književnost i umetnost, Beograd, 1996.
Crnjanski, 1999 – M. Crnjanski, Eseji i članci I. Književnost, umetnost. Priredio Ž. Stojković, Dela Miloša Crnjanskog, tom deseti, knjiga 21, Zadužbina Miloša Crnjanskog – Naš dom, Beograd – L’Age d’Homme, Lausanne, 1999.
Crnjanski, 2002 – M. Crnjanski, Lirika Itake i sve druge pesme. Izbor i predgovor Milivoj Nenin, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2002.
Milica Mirković
THE ELEMENTS OF PARODY OF LYRICAL GENRES IN LYRICS OF ITHAKA BY MILOŠ CRNJANSKI
Summary
The occurrence of elements of parody of lyrical genres in Miloš Crnjanski’s early opus has remained insufficiently emphasized despite the fact that this writer’s attitude towards the tradition of literature has often been discussed. In this paper, with attention to researches that have hitherto been done, on the examples from Lyrics of Ithaka (1919) was considered the way how Crnjanski deviates from sustained characteristic of poetic genres, establishing a new attitude towards the genres (hymn, toast, elegy, ode, dithyramb, serenade, prayer), and performing, by parodying, their revalorization regarding his own poetics of the avant-garde. The specific effects of parody in Crnjanski’s lyric opus, as well as the place this occurrence had in the context of disputes in Serbian literature between two World Wars, but also in a diachronic perspective were also pointed out.