Milica Mirković
Parodija žanrova u Pantologiji novije srpske pelengirike
Stanislava Vinavera
SAŽETAK: U radu se najpre ukratko ukazuje na pojmovno određenje i osnovne tipološke i funkcionalne karakteristike parodije kao književnog fenomena, te na zastupljenost parodije u srpskoj književnoj tradiciji. Zatim se načelno razmatraju odlike, funkcije i značaj Vinaverovog parodijskog opusa, kao i literarni elementi i vanliterarne pojave koje ovaj autor podvrgava parodiji, s posebnim osvrtom na parodiranje književnih vrsta, te žurnalističkih i naučnopopularnih žanrova, uz analizu nekoliko konkretnih primera poetskih žanrova iz Pantologije novije srpske pelengirike (1920).
KLJUČNE REČI: Vinaver, parodija, žanrovi, oda, elegija, romansa
Parodija podrazumeva izvesno imitiranje, izrugivanje i ismevanje, pa se stoga često smatra sekundarnim i nesamostalnim produktom, a u književnosti joj obično pripada marginalizovano mesto; ponekad se čak svrstava i u takozvani „niski” stil, mada to ne bi trebalo da znači i nedostojnost ili neozbiljnost takvog književnog dela. No, na sreću po parodiju, i po književnost uopšte, postoje parodijski tekstovi koji prevazilaze trenutne, prolazne povode zbog kojih su nastali, koji su nadrasli modele što su ih inspirisali, i koji upotpunjuju predstavu o svome autoru, o savremenoj mu kulturnoj klimi, te o čitavoj nacionalnoj literaturi, ali i književnosti uopšte.
Kao i većina književnoteorijskih pojmova ni parodija se ne može jednoznačno definisati. Ovaj rad nema cilj da se upušta u opširniju raspravu o pravoj prirodi parodije kao književnog fenomena koji proučavaoci književnosti različito posmatraju. Parodija se, između ostalog, može tretirati kao zaseban žanr, kao metažanr, zatim specifičan literarni postupak, kao naročiti vid ili oblik književnoumetničkog ili književnokritičkog dela, kao stvaralačko načelo i istovremeno načelo subverzije itd. Podsetiću ukratko samo na neke osnovne odrednice koje se odnose na suštinske odlike parodije. Književni leksikoni parodiju obično određuju kao komičnu, podrugljivu imitaciju ozbiljne pesme uperenu protiv nje, koja svesno naglašava, hiperbolizuje i karikira najtipičnije osobine izraza i jezika jednog pisca ili dela, osobine neke književne vrste ili stila epohe, tako da oni postaju smešni (Rečnik književnih termina, 1992, 570). U svojoj studiji o problemima komike i smeha Vladimir Prop parodiju smatra ponavljanjem spoljašnjih osobina nekog fenomena koje inače zaklanjaju smisao parodirane pojave, imitacijom koja ima cilj da ispolji unutrašnju neuverljivost i nedostatke onoga što se podvrgava parodiranju (Prop, 1984, 75–76). Parodija se javlja naročito u prelomnim trenucima kulturnog i književnog života, kao sredstvo kritike i međusobnog ismevanja pisaca koji pripadaju različitim generacijama (Rečnik književnih termina, 1992, 570), i pouzdan je pokazatelj da je književni pravac koji se parodira u izvesnom smislu nedozreo ili preživeo (Prop, 1984, 77). Postoje različiti načini parodiranja: verbalni, kod kojeg se karikiranje i trivijalizacija postiže izmenom pojedinih reči; stilski, koji komičnim ili ironičnim podražavanjem stila, jezika, stvaralačkog postupka ili manira pisca umanjuje vrednost parodiranog dela; i tematski, „koji u svojoj transpoziciji obuhvata temu datog dela, kao i njegovu formu, izrazitije, sa oštrijim, satiričnim akcentima, kao svojevrsnom pesničkom kritikom pesničkog (umetničkog) dela” (Rečnik književnih termina, 1992, 571). Parodiranjem stila jednog pisca koji istovremeno nosi oznake i pravca kome pripada, ismeva se i dati pravac sa stanovišta estetike druge poetičke struje (Prop, 1984, 77). Dela parodijskog karaktera unekoliko su specifična zbog svoje veze prema modelu koji ih je inicirao i obično računaju na neposredne humorističke, satiričke, smehotvorne i kritičke efekte, ali ne gube nužno svu aktuelnost i zanimljivost kada se izmene okolnosti u kojima su nastala i protiv kojih su usmerena.[1] Prema zaoštrenosti parodijskog stava mogu se izdvojiti dva tipa parodije: humoristična, koja se prema modelu odnosi dobronamerno, i satirična, koja se oštro suprotstavlja estetskoj i idejnoj suštini originala, dovodeći ponekad njegovu strukturu i značenje do apsurda (Rečnik književnih termina, 1992, 571). Tako parodija postaje specifičan oblik kritike kako književnih dela, pisaca i literarnih navika sredine, te estetičkih kriterijuma i shvatanja na koja neposredno aludira, tako i pojava od šireg kulturnog i društvenog značaja (Rečnik književnih termina, 1992, 571), i jedno je od najmoćnijih sredstava društvene satire (Prop, 1984, 77).
[1] Videti: Hristić, 1966, 200.
Takođe treba istaći da se književnom parodijom osim obnavljanja iscrpljenih umetničkih formi i sredstava, postupkom dekonstrukcije i osporavanja stilističkih uzoraka, te ponovnom (re)konstrukcijom dela, vrši i suštinski prodor u novo (Herman Sekulić, 1994, 9; Dombrovska-Partika, 1990, 51).[2]
Parodija se ni u srpskoj književnosti ne bi smela zanemarivati, budući da je ovaj literarni fenomen duboko ukorenjen kako u našoj usmenopoetskoj tradiciji tako i u delima nekolicine pisaca iz različitih kulturnih i literarnih epoha. Ipak, ona najčešće ostaje van glavnih književnih tokova, te se samo uz izvesne rezerve (a bez utemeljenih razloga za takve sumnje) svrstava u kanon nacionalne književnosti, uprkos tome što kao i većina humoristično-satirički intoniranih dela uživa popularnost kod publike. Osim što se javlja u narodnoj književnosti i to u nekoliko različitih vidova i poetskih i proznih vrsta[3], parodija nalazi svoje mesto i u pisanoj književnosti, naročito u određenim razdobljima i obično kod pisaca popularnih dela, takozvanih „narodnih/narodskih”, „pučkih” pisaca[4], a svaki od njih parodira stilske i žanrovske odlike delā karakterističnih za određeni literarni pravac, koja su već dovela do izvesnog zasićenja, te se parodijom razaraju važeće poetičke zakonitosti i nagoveštavaju promene i inovacije. Među tim ostvarenjima treba pomenuti parodije ljubavne poezije i spevova dubrovačkih baroknih pesnika Stijepa Đurđevića (Derviš), Ignjata Đurđevića (Suze Marunkove iliti tužba ljuvena Marunka), te Dživa Bunića (Gorštak); zatim parodijske elemente u satiričnom delu Mihaila Maksimovića Mali bukvar za veliku decu; srpsko građansko pesništvo; te Sterijin pokušaj sistematičnije parodije većeg proznog žanra, njegov Roman bez romana, i konačno Radičevićeve i Zmajeve šaljive ode, koje su pre svega parodija ove književne vrste izuzetno zastupljene u klasicističkom pesništvu. Na prvi pogled čini se da su ove parodije više usmerene na smehotvorni efekat, da u njima dominira humorističko-satirička projekcija koja ukazuje na izvesne anomalije u društvenim odnosima, i retko gde je jasno izražena piščeva svesna namera da ismeje i književni oblik i uopšte književni život svog vremena.
[2] Osim u navedenom leksikonu (Rečnik književnih termina, 1992), studijama (Prop, 1984; Herman Sekulić, 1994) i ogledu (Dombrovska-Partika, 1990), zanimljivo je videti i kako su drugi autori razmišljali o problemu parodije, a upravo povodom Vinavera: Hristić, 1966; Lalić, 1971; Zorić, 1976; Hristić, 1994; Zorić, 1997; Hamović, 1997; Tešić, 1997; Tešić, 1998; Beleslijin, 2003.
[3] Samardžija, 2004.
[4] Možda su baš parodijska dela doprinela popularnosti tih autora kod publike.
Ali to je verovatno samo prvi ovlašni utisak koji može da zavara, i sigurno nije slučaj sa parodijama Stanislava Vinavera, čiji opseg i doseg daju naročit značaj ovoj književnoj pojavi u nas, a možda i šire, i dublje, suštinski.
Vinaverova parodijska delatnost predstavlja specifičnost ne samo u okvirima srpske književnosti ove vrste, već i među sličnim ostvarenjima u evropskim literaturama.[5] Složenost njegovog poduhvata jedinstvenog po koncepciji i po realizaciji nadilazi sve pojedinačne parodije nekih pesnika i zbirke parodijskih tekstova objedinjenih bez nekih čvršćih principa i sistema organizovanja. Sistematičnost Vinaverovih parodijskih napisa uočava se i pre objavljivanja Pantologije novije srpske pelengirike kao zasebne parodične zbirke 1920. godine, u pesničkim parodijama objavljivanim u periodici (beogradski listovi Štampa i Pijemont u periodu od 1911. do 1913. godine), kao i u pretposlednjem ciklusu njegove prve pesničke zbirke Mjeća iz 1911. godine, gde se zapravo nailazi na začetke glavnog parodijskog projekta.[6] Inicijalno nastala kao svojevrsni utuk na Antologiju novije srpske lirike Bogdana Popovića (Zagreb, 1911), Vinaverova parodija antologije ili antologija parodija (sopstvenih) dosledno preslikava formu svoga prototeksta – od naslova i uvodnog teksta sastavljača, do podele uvrštenih pesama na tri doba. U izvrnutoj antologiji našli su se mahom isti autori i pesme kao i u originalnoj zbirci, ali već manje dosledno, uz izmene i dopune, te slobodniji odnos prema modelu, sve u nameri da se parodijom razobliči Popovićev estetički koncept i, na širem planu, književne i kulturne prilike u Srbiji toga vremena. Parodijama se Vinaver obračunavao i sa idejama energičnog i neumoljivog Jovana Skerlića, drugog velikog arbitra srpske književne kritike s početka prošloga veka, a to je i docnije ostalo Vinaverovo oružje protiv potonjih kritičara drukčijih polazišta i stavova s kojima se idejno sukobljavao. [7]
[5] Videti: Hristić, 1966, 199; Lalić, 1971, 234.
[6] Gotovo sve parodije iz zbirke Mjeća, tj. Pesničkih spisa Trajka Ćirića (mlađeg) ušle su kasnije, uz izvesne izmene i dorade, u Pantologiju novije srpske pelengirike iz 1920. godine. Izostao je samo uvodni Sonet čitatelju i Prolećna pesma pripisana Momčilu Miloševiću, „klasičaru” (Vinaver, 1911, 107 i 123).
[7] Ovom prilikom neću se dublje upuštati u razmatranje kritičko-polemičke dimenzije Vinaverovih parodija i procenjivanje njihovog značaja i mesta koje zauzimaju u okviru piščevog opusa i u kontekstu srpske književnosti i književne kritike.
Stoga vremenom, kako se situacija na našoj književnoj sceni menja, dolazi do dopuna, izmena, proširivanja i „zaslađivanja”, kako pojedinačnih tekstova, tako i Pantologije u celini, pa u međuratnom periodu Vinaver objavljuje, kao nastavak prve zbirke, Novu pantologiju pelengirike (1922) s parodijama tekstova iz „najnovijeg doba”, a u izdanju iz 1938. već iz naslova se očituje proširenje i u prostornoj, geografskoj i u vremenskoj ravni, jer je reč o Najnovijoj pantologiji srpske i jugoslovenske pelengirike. Uticaj Popovića, koji je izazvao prvobitnu pantologijsku reakciju, dakako je opao, ali jednom usvojena forma antologije omogućila je Vinaveru da, ne narušavajući unutrašnji sistem, nastavi hronološki prikaz izobličene slike naše literarne stvarnosti u istorijskom nizu. Poput kakvog šalozbiljnog književnog barometra pratile su Pantologije[8] i Alajbegova slama[9] promene na književnoj sceni, uključivši u svoj vidokrug i mlađe generacije avangardista, nadrealiste, kao i posleratno pesništvo do pojave Pavlovićeve i Popine poezije. Tako je parodija u izvesnom smislu zaista postala „paradigma Vinaverove stvaralačke prakse” (Tešić, 1998, 129), jer od svoje parodijske delatnosti pisac nije odustao do kraja života.[10]
[8] Zbirni naziv Pantologije odnosi se na sve tri Vinaverove međuratne zbirke parodija. Ipak, tema i obim ovog rada nužno su mi nametnuli potrebu da omeđim građu na kojoj ću proučavati fenomen parodije, te sam se odlučila za prvu zbirku parodija (Vinaver, 1920) na koju se u tekstu odnosi jedninski oblik Pantologija. I u okviru ove zbirke suzila sam izbor na svega tri pesme, pošto bi mnoštvo primera onemogućilo detaljnu analizu Vinaverovog parodijskog razaranja konkretnih žanrova što je u stvari i najbitniji cilj moga rada. Treba, dakle, napomenuti da su iz razmatranja izostale sve parodije narodne književnosti, veliki deo umetniče poezije znatnijih srpskih i hrvatskih pesnika različitih epoha, svi pripovedni i kritički, te naučni i žurnalistički žanrovi, jer ovaj rad nema pretenziju da pruži detaljan i potpun uvid u Vinaverov parodijski opus, pa se iz ovih razmatranja ne mogu izvlačiti opštiji zaključci. Pri navođenju stihova služila sam se uglavnom drugim izdanjem (Vinaver, 1938), poslednjim koje je objavljeno za Vinaverova života, smatrajući ga autorovom konačnom rečju, ali imajući u vidu izmene, dopune i dorade koje su izvršene u odnosu na prvo izdanje (Vinaver, 1920), kao i razlike koje postoje u verzijama tih pesama objavljenih pre izdanja zasebne zbirke parodija (Vinaver, 1911).
[9] U zbirci Alajbegova slama (1969) posthumno je objavljen samo deo rukopisa nastalih posle objavljivanja drugog izdanja Pantologije (1938) i u periodu posle Drugog svetskog rata, sve do Vinaverove smrti 1955. godine.
[10] O naročitom parodijskom karakteru čitavog Vinaverovog stvaralaštva videti takođe: Lalić, 1971; Pavlović, 1992.
Pantologije Stanislava Vinavera slojevit su i komplikovan književni organizam jer je parodijski postupak izveden na više različitih nivoa. Vinaverove zbirke odlikuje izvestan opšti parodijski stav, pošto su parodijskoj preradi podvrgnuti svi njihovi elementi i na globalnom planu (koncepcija zbirke), kao i na mikroplanu (pojedinačne pesme, stihovi, metrički obrasci). Predmet parodije u Vinaverovom pantologijskom opusu jesu konkretne pojedinačne književne tvorevine, stvaralački manir nekog pisca, formalne i žanrovske karakteristike delā, stil epohe, i čitava struktura Popovićeve antologije, a odnos prema modelu nije strogo imitatorski. Ovaj kongenijalni umetnik ima dovoljno književnog znanja i umeća da oseti nečiji stvaralački postupak i idejni horizont, da prodre u njegovu bit, uoči suštinske specifičnosti koje tvore delo i stil pisca, ono što je u njega najizrazitije, bile to poetske vrednote ili nedostaci, te se smelo otiskuje od modela, dekonstuiše ga na razne načine i na različitim nivoima (od interpunkcijskih i leksičkih modifikacija do izobličavanja idejnog sveta dela ili poetičko-estetičkih stavova autorā), stvarajući novo, jedinstveno delo, koje daje novu nijansu i samom predlošku, i traje u sećanju čitalaca čak i kad je model izbledeo ili zaboravljen.[11] Svakako, treba imati na umu da su ove parodijske obrade literarnih dela srpske književne tradicije i propratni parodijski intonirani tekstovi u zbirkama odraz Vinaverovog ličnog, subjektivnog i vrlo pristrasnog stava prema pojedinim piscima, kritičarima i književnim pravcima, te je sasvim jasno da će neke parodije odisati dobronamernim simpatijama i blagim šaljivim tonom, dok će u drugim slučajevima Vinaver biti zajedljiv i britak.
Ovom prilikom ne mogu se detaljnije pozabaviti analizom Vinaverovog obimnog parodijskog opusa koji pruža mogućnost posmatranja iz brojnih i raznolikih aspekata, već ću razmatrati pretežno parodiju književnih vrsta u njegovoj Pantologiji (Vinaver, 1920). Ipak, nemoguće je pritom potpuno izolovati samo jednu ravan parodije i ne uključiti i druge nivoe, budući da pojedinačne tvorevine predstavljaju zasebne celovite složene strukture u kojima su različiti aspekti parodije nerazmrsivo isprepleteni, a postoji i međusobna povezanost svih parodija na višem stupnju organizacije, u okviru svake zbirke, ali i u kontekstu Vinaverovog parodijskog i celokupnog opusa.
[11] Videti kritičke i analitičke tekstove koji se odnose na Vinaverovo stvaralaštvo, posebno na njegove parodije: Hristić, 1966; Lalić, 1971; Pavlović, 1992; Zorić, 1976; Gordić; Gordić, 1983; Dombrovska-Partika, 1990; Hristić, 1994; Zorić, 1997; Hamović, 1997; Tešić, 1997; Tešić, 1998; Beleslijin, 2003.
Vinaverove Pantologije, kao i Alajbegova slama, pored toga što predstavljaju pregled istorije srpske književnosti od romantizma do sredine dvadesetog stoleća naravno iz parodijske vizure, takođe su i parodijska dekonstrukcija žanrovskog sistema književnih epoha zastupljenih u zbirkama. Svaki period i pojedinačni pisci zastupljeni su upravo književnim rodovima i vrstama koji su najkarakterističniji i najčešći u okviru stilske formacije ili opusa autora o kojem je reč. Tako se u Pantologijama našlo mnoštvo parodija lirskih vrsta, primeri prelaznih lirsko-epskih žanrova, zatim epska poezija, pesme u prozi, ali i novele, pripovedni pasaži, odlomci iz romanesknih dela, pa čak i parodije čitavih romana, drama, libreta za operu, i složenog literarnog koncepta kakav je antologija, te tekstova koji ne spadaju u beletrističke žanrove. To su parodije kritičkih i analitičkih tekstova o književnosti, predgovora, književnih manifesta, prikaza, naučnih komentara, studija i rasprava kako o literarnim temama, tako i o muzici, istoriji i kulturnim zbivanjima uopšte. Uz to su svoje mesto u zbirkama našla i maturska pitanja čiji su odgovori dati u humorističko-satiričnom ključu, parodije novinskih reklama i oglasa kao žurnalističkih žanrova, i šaljivo-zajedljivi biogarfski podaci o piscima i drugim istaknutim ličnostima iz ondašnjeg kulturnog i javnog života. Na taj način Vinaver uspostavlja kritički odnos prema pojedinačnim rodovima i vrstama koji su književna konvencija nasleđena iz prethodnih literarnih epoha, ali i prema čitavim sistemima žanrova karakterističnim za određeni književni period ili pravac, ukazujući na izvesnu potrošenost tih obrazaca u koje su se učaurili neki motivi i postali manirom određenih autora. Vinaver osim toga prenaglašava i parodira i druge elemente konkretnih dela, imitira i karikira stvaralačke postupke pisaca i stil epohe, a mozaičnost njegovih zbirki daje panoramsku karikaturalnu sliku duhovne atmosfere i kulturne i društveno-političke klime u Srbiji između dva rata i u poratno doba do sredine dvadesetog stoleća.
Na sledećim primerima iz Pantologije novije srpske pelengirike (Beograd, 1920. godine) pokušaću da pokažem Vinaverov parodijski postupak usmeren pre svega na dezintegraciju književnog žanra, ali imajući u vidu i druge aspekte i funkcije njegove parodije, te celokupni efekat novonastalog dela. Reč je o trima lirskim vrstama čija su poetička svojstva relativno jasno i precizno određena u teoriji književnih rodova i vrsta, a prepoznatljive i definisane su primarno na osnovu formalno-strukturnih osobina, opšteg tona, stava lirskog subjekta prema predmetu pevanja i eventualnoj svrsi dela, a manje na osnovu tematsko-sadržinske komponente pesme.
Odu Vinaver parodira u duhu ranijih Zmajevih ostvarenja na tom polju, zadržavajući, dakle, uzvišeni ton, patetizovanu hvalospevnu retoriku izvornog žanra, a nasuprot tome odabira banalan, svakodnevni predmet koji će pesmom slaviti i izraziti mu svoje divljenje. Taj nesklad između predmeta pevanja i poetskog izraza proizvodi komičan efekat, od ozbiljnog poetskog oblika stvara humorno delo još više naglašavajući visokoparnom intonacijom trivijalnost i ništavnost teme. Vinaver u svojoj Pantologiji parodijsku odu U ime Rečnog (Vinaver, 1920, 16-17)[12] pripisuje Svetislavu Stefanoviću, velikom poznavaocu i poštovaocu engleske književnosti i kulture, pa je u skladu sa tim ova oda posvećena „jednom velikom engleskom pronalasku”, kako je prvobitno i bila naslovljena ova pesma u zbirci Mjeća, gde je i njen autor okarakterisan apozitivnom sintagmom „anglofil i pozitivista” (Vinaver, 1911, 122). Docniji naslov je možda unekoliko suptilniji i pomalo zamagljuje inače vrlo prizemno značenje osnovnog motiva ode koja kao epohalni pronalazak slavi zaista nužni, ali nimalo poetični engleski tip toaleta koji se spira vodom (water closet; otuda verovatno i ono „Rečni” u naslovu koji je aluzija na Stefanovićevu pesmu U ime Večnoga[13]). Kada se ovo ima na umu tekst parodije postaje sasvim razumljiv, potpuno se razjašnjava jutarnje hitanje poetskog subjekta ka ovom spasonosnom izumu koji ga razrešava delikatnih muka. Čitava pesma ispevana je u drugom licu jednine, neprestano apostrofirajući predmet divljenja, što predstavlja jednu od osnovnih odlika ode kao poetskog žanra:
Tebi ću pevat, a zašto da ne
Velika te je Engleska dala
Izum si velik. Glava ne mala
Pronađe tebe. Sunce kad svane
[12] Interesantno je da je Jovan Hristić priređujući posleratno izdanje Vinaverove Pantologije (Vinaver, 1966) izostavio ovu pesmu.
[13] Stefanović, 1904, 37-38. Drugi deo ovog poetskog diptiha Bogdan Popović je uvrstio u svoju Antologiju (Antologija, 1911, 158-159).
Ja svako jutro, ja jutro svako
Ko svaki smrtni, ko svaki čovek
– Tako je bilo i bit će dovek
Ja tebi hitam, tebi, dakako!
A kad god, bogme, sred teških jada
I više puta, i puta mnogo
Tebi sam hito kolko sam mogo.
Ti nisi dao da očaj svlada…
…Ti nisi dao da očaj svlada
I posle snova, pisanja, rada
Tebi sam hito, sred teških jada.
(Vinaver, 1938, 13-14).
Povišeni svečani ton ode, koji se potencira i variranjem i gomilanjem visokoparnih izraza i fraza, urušava se u parodiji prozaičnošću teme u čijoj je osnovi fiziološka potreba vršenja nužde, doduše nigde eksplicitno imenovana, ali dovoljno jasno sugerisana, relativno sublimiranim izrazima, bez skliznuća u vulgarnost. Na taj način Vinaver razara smisao imanentan žanru ode dovodeći u pitanje i smisao samog žanra u kontekstu njegovih poetičkih pogleda i međuratnih književnih zbivanja, i uopšte smisao prigodne poezije spevane u nečiju slavu, budući da je poznat negativan stav ovog autora prema svakoj vrsti utilitarnosti književnog dela.
Parodiju elegije kao književne vrste Vinaver je veoma uspešno izveo na primeru pesme Slovenski ban (Vinaver, 1920, 12-13)[14], koju u Pantologiji potpisuje Vojislav Ilić, poznat između ostalog i kao vrstan elegičar. I u ovom slučaju autor parodije se pridržava nekih odlika žanra, a zadržava i neke osobenosti poetskog izraza pesnika kojem se pripisuje parodirani tekst.
[14] U drugom izdanju (Vinaver, 1938, 10-11) naslov ove pesme je izmenjen i glasi Slovenski bal, što bi mogla biti i štamparska pogreška, no upravo je pod tim izmenjenim naslovom pesma preštampana i u kasnijem priređenom izdanju (Vinaver, 1966, 19). Pre-pantologijska verzija (Vinaver, 1911, 109) nosi ovde navedeni naslov, dakle Slovenski ban.
To su pre svega setno raspoloženje koje dominira pesmom i koje se postiže kontrastiranjem motiva u vremenskoj ravni, na relaciji nekad – sad, kao i lamentiranje nad prolaznošću slave i života uopšte što je tipično za elegiju.
Na obali reke Špreve
Gde sad bolno plaču ševe
Na obali Špreve reke,
U iskonske dne daleke
Tomislav je vlado dan.[15]
Podizo je divne čuke…
Sada tamo – naše bruke!
Sada tamo – hukću šljuke
Sve je puno njine huke!..
(Vinaver, 1920, 12-13).
Vojislavljev pesnički jezik imitovan je obilnom upotrebom motiva iz prirode, koji u Vojislava nose simbolička značenja, s tim što Vinaver za parodiju bira manje poetičnu floru i faunu, čiji nazivi svojim fonetskim likom narušavaju eufoniju i deluju prilično grubo i rogobatno (ševe, šljuke, smreke, cvrčak, hrčak, divlji trčak). Takođe su tu i istorijska tematika prema kojoj je Vojislav imao izvesne sklonosti, kao i pomen drevnog slovenskog božanstva[16], što se može sresti i u Ilićevoj poeziji. Elegijska intonacija se prenaglašava obiljem „plačevnih” izraza (bolno plaču, jecaju setne, tuži, plače), što se s vremena na vreme naglo prekida uvođenjem prozaičnih iskaza upadljivo neprimerenih žanru (naše bruke; Jednog dana Nemci došli / Al su vrlo gadno prošli) i pažljivim odabirom reči za rimu koje se odnose na pojmove iz disparatnih sfera značenja (I Tomislav na oltaru / Dade Ladi mnogu šaru[17]), sračunato iskombinovanim i
[15] Reč „dan” u ovom, kao i u poslednjem stihu pretposlednje strofe po svoj prilici je propust slovoslagača, jer i u prethodnoj verziji (Vinaver, 1911, 109) kao i u potonjim (Vinaver, 1938, 11, te Vinaver, 1966, 19) na njenom mestu, sasvim logično, stoji odgovarajuća reč „ban”.
[16] Verzija ove pesme u Pesničkim spisima Trajka Ćirića (Vinaver, 1911, 109) sadrži nešto prošireniji motiv slovenskog božanstva kao pomagača kome potom zahvalni vladar prinosi žrtvu, samo što nije reč o Ladi već o gromovniku Perunu, čija atribucija više odgovara ratničkom motivu u pesmi, ali možda ga je Vinaver i zamenio upravo stoga što je isuviše skladno delovao.
[17] U prvoj verziji ove parodije (Vinaver, 1911, 109) Tomislav je povodom slavne pobede nad napadačima na oltar prineo „mnogu paru”, što je jednako prozaično kao i kasnije odabrano rešenje za rimu, koje je zadržano i u kasnijim izdanjima (Vinaver, 1920,13; Vinaver, 1938, 11; Vinaver, 1966, 19).
usmerenim na postizanje komičnog efekta. Sve ovo dodatno je naglašeno i upotrebom patetičnih klišea iz rekvizitarija patriotske poezije, čime se ismeva romantičarski obrazac rodoljubivog pevanja, zaluđenost slavnom prošlošću i hiperbolisanje nacionalnog ponosa:
Posle toga dugo vreme
Poštovaše sveto teme
I slovensko silno sleme
Tomislava drevno pleme.
(Vinaver, 1938, 11).
Završna pesnička slika veoma upečatljivo ilustruje Vinaverov parodijski postupak, a zvučni utisak proizveden aliteracijama naglašava parodijsko značenje poente pesme koja je i grafički istaknuta:
Sada tamo tuži cvrčak
I s njim plače mali rčak
A svud raste divlji trčak.
(Vinaver, 1938, 11).
Ovaj primer ilustrativan je i kao još jedan vid Vinaverove odbrane poezije, u ovom slučaju odbrane njenog dostojanstva i autonomnosti poetske funkcije u odnosu na druge, vanestetske svrhe u koje je književnost u tom razdoblju često bila „upotrebljavana”, bez obzira da li je reč o rodoljublju, moralnim ili pedagoškim poukama i pridikama ili slavljenju nekog kulta, kao što je to bio slučaj u primeru žanra ode.
Don Fernando Milorada Mitrovića (Vinaver, 1920, 8-10)[18] pantologijski je primer parodije lirsko-epskog poetskog žanra romanse, a pandan mu je verovatno Papučica[19], stvarno autorsko delo potpisanog pesnika. Vinaver se, sledeći Mitrovićev primer, drži izvornog hronotopa romanse kao književne vrste, te junake i zbivanje smešta na tlo Španije u viteško doba. Povest o galantnom zaljubljenom don Fernandu, upornom u svojim ljubavnim namerama, i zanosnoj ali oholoj i hladnoj lepotici, doni Bjanki, tipičan je zaplet trubadurske poezije i romanse[20], sa svim pratećim elementima.
[18] U kasnijim izdanjima ova parodija je preštampana u identičnom obliku (Vinaver, 1938, 6-8; Vinaver, 1966, 15-16), dok u varijanti iz Mjeće postoje neznatne razlike (Vinaver, 1911, 111-112).
[19] Mitrović, 1910, 34-40.
[20] Rečnik književnih termina, 1992, 721, 722, 886.
Naime, dona Bjanka se po lepoti pročula u Sevilji, a don Fernando se u društvu prijateljā zarekao da će je osvojiti uprkos njenoj oholosti; okolina znatiželjno prati dalji razvoj događaja, koji se, mada ih je Vinaver sabio u relativno kratku verziju ove lirsko-epske vrste, odlikuje dinamičnim preokretima, a posle hvalospeva i serenade gospi dolazi do zbližavanja zaljubljenog para. Parodijski postupak Vinaverov ogleda se u ovom primeru na leksičkom planu, odnosno, u poetsko-narativno tkivo koje sasvim odgovara merilima žanra parodičar unosi pojedine reči koje, iako fonetski liče na očekivane i primerene izraze, nisu baš najadekvatnije upotrebljeni, te deluju začuđujuće i izazivaju smeh kod čitalaca, naročito kad im se smisaono suprotstave drugi motivi:
Don Fernando, vitez prvi
(Pretci su mu svi grandeca)
Od najplavije je krvi.
Don Fernando gorko jeca:
(Vinaver, 1938, 7).
Klišetirani opis Bjankine lepote i niz ustaljenih poređenja i metafora kojima joj se don Fernando udvara:
Nežna, bajna, vita, tanka
Puna čari, puna milja.
…………………………………….
Mrsiti joj ruse kose!!
(Vinaver, 1938, 6);
Dona Bjanka, cvete sunca,
Nimfo, divna ko Madona
(Vinaver, 1938, 7)
u parodiji se preseca šaljivim dosetkama:
I sam mudrac će da bunca
Kad te vidi samo, dona.
(Vinaver, 1938, 7),
ili neobičnim fonetskim likom neke reči, poput „đitare” uz koju zapeva mladi „’idalgo ”[21], što potvrđuje Vinaverov dar inventivnosti i izuzetnu osetljivost njegovog nerva za jezik i za humorne efekte. Na ovom mestu Vinaver čini iskorak u odnosu na osnovni tekst koji parodira; ukršta parodiju Mitrovićeve romanse o donu Rodrigu i doni Ani sa drugom parodijskom
[21] U prvoj verziji iz Mjeće, koja nosi naslov Don Fernando i dona Bjanka (Vinaver, 1911, 111-112) nije bilo ovih intervencija na fonetskom planu, te tamo stoji: „gitaru” i „hidalgo”.
matricom, sa Ljubavnom pričom o donu Nunecu i doni Klari Vojislava Ilića, koja je verovatno poslužila i Mitroviću kao inspiracija za pevanje u ovom žanru.[22] Vinaverova intervencija na planu narativnog toka romanse, koja se odnosi na dugogodišnju ljubav ovog para, za koju je vrlo jasno, mada diskretno i bez vulgarnosti, nagovešteno da je erotske, plotske prirode, omogućila mu je vrlo upečatljivu završnicu:
I prolaze noći, dani.
Šeset leta ne izlaze,
I ona mu ništ’ ne brani,
I šeset se leta – maze.
A kad prođe šeset leta
Da je uzme on za ženu,
Skoči Fernand sa kreveta
I zaprosi – ruku njenu.
Ali Bjanka rudi sva mu
I šapuće: „Pitaj mamu! ”
(Vinaver, 1938, 8).
U efektnoj parodičnoj poenti, koju Vinaver i grafički ističe, na videlo izbija lažna čednost plemenite gospe i grotesknost njene izjave, koja je u potpunoj suprotnosti prema njenim prethodnim postupcima. Tako parodičar tipičnu odliku žanra romanse, srećni završetak ljubavne priče koji najčešće podrazumeva krunisanje veze mladog para brakom, preobražava u komično-satirično izrugivanje i poigravanje ne samo sa literarnim fenomenima: žanrovskim konvencijama, junacima, stilom pisca, konkretnog dela i/ili književne epohe, već kritički aludira i na lažni moral i uopšte iščašenost društvenih prilika. U Vinaverovoj parodijskoj interpretaciji, koja verno imitira metrički obrazac (kratki osmerački stih) i sižejno-stilski postupak modela (dinamični obrti u toku zbivanja, hronotop, tip junaka, leksika, izražajna sredstva), Mitrovićevo poznoromantičarsko, sladunjavo pesništvo deluje prilično providno i
[22] Videti: Ilić, 1961, 260-262. Uporediti motive hidalgovog pevanja gospi uz gitaru, te dugog iščekivanja susreta i sjedinjavanja ljubavnika, što Vinaver hiperboliše u nastavku parodijske varijante pesme. Posebno je zanimljiva humorna poenta Ilićeve romanse, kad se na mestu gospe razotkriva njena sobarica, što je Vinaveru poslužilo kao pogodan motiv za šaljivi biografski podatak o Mitroviću, kojeg predstavlja kao „sina Dona-Klarine sobarice” (Vinaver, 1920, 69), nedvosmisleno aludirajući na Mitrovićevo ugledanje na Ilićevo pesništvo.
šuplje, usiljeno, puno opštih mesta.[23] Ovom parodijom Vinaver potvrđuje da je Mitrovićeva poezija, pa i sama romansa čiji je žanrovski obrazac s lakoćom razobličio i ismejao recidiv jednog staromodnog, odavno već prevaziđenog pravca, koji se veštački održava u životu, i kroz podrugljivi smeh najavljuje nova, avangardna strujanja u književnim zbivanjima između dva rata.
Parodije Stanislava Vinavera vrlo su značajan segment njegovog literarnog stvaralaštva, a ovde promišljani problem parodije žanrova u Pantologiji novije srpske pelengirike samo je prozrak u još nedovoljno ispitani tamni vilajet njegovog ogromnog i svestranog talenta. Tek se treba probijati kroz složenu strukturu Vinaverovih poznatih i dosad neobjavljenih parodija, razmotriti tipološke odlike tog opusa i ukazati na fukcionalnu raznolikost njegovih parodija. Vinaverove parodije, koje ni do danas nisu izgubile aktuelnost i šarm, ponekad su izrazito kritički nastrojene, a obaveštenom čitaocu pružaju obilje zabave, smeha, ali i povoda za razmišljanje o tadašnjim i večitim problemima književnosti i umetnosti uopšte. Kritička funkcija Vinaverovih parodijskih tekstova, i njen prevashodni cilj odbrane poezije i njenih avangardnih tendencija, mada su i one dobile svoju parodijsku interpretaciju u Pantologijama, te prevrednovanje sveukupne književne tradicije, zahteva i zaslužuje podrobnije izučavanje piščeve književnokritičke delatnosti, pre svega veze sa njegovim esejima. Ako se književna parodija zaista može smatrati spontanom autokritikom jedne književnosti, što je jedan od znakova zrelosti i superiornosti te književnosti (Lalić, 1971, 238), onda je neosporno da je Vinaver svojim Pantologijama potvrdio zrelost srpske književnosti u širokom istorijskom, teorijskom i kritičkom preseku.
[23] Videti tekst Milivoja Nenina o Mitrovićevim baladama i romansama, koji sadrži i osvrte na ranija kritička mišljenja o poeziji ovog pesnika (Nenin, 2005).
LITERATURA
Antologija, 1911 – Antologija novije srpske lirike. Sastavio Bogdan Popović, profesor uporedne književnosti na Univerzitetu u Beogradu. Izdanje Matice hrvatske, Zagreb,1911.
Beleslijin, 2003 – D. Beleslijin, „Parodija kao citatna relacija u Alajbegovoj slami Stanislava Vinavera”, Stanje stvari, br. 6, Novi Sad, 2003.
Vinaver, 1911 – S. Vinaver, Pesnički spisi Trajka Ćirića (mlađeg), u knjizi: Mjeća, knjiga stihova, b.i., b.m., 1911.
Vinaver, 1920 – S. Vinaver, Pantologiji novije srpske pelengirike, Napredak, Beograd, 1920.
Vinaver, 1922 – S. Vinaver, Nova pantologija pelengirike. Izdanje Biblioteke „Misao”, Beograd, 1922.
Vinaver, 1938 – S. Vinaver, Najnovija pantologija srpske i jugoslovenske pelengirike, Francusko-srpska knjižara A. M. Popovića, Beograd, 1938.
Vinaver, 1966 –S. Vinaver, Pantologija srpske i jugoslovenske pelengirike, priredio Jovan Hristić, Nolit, Beograd, 1966.
Vinaver, 1969 – S. Vinaver, Alajbegova slama, izbor i predgovor V. R. Košutića, Beograd, 1969.
Gordić– S. Gordić, „Vinaverova odbrana poezije”, u knjizi: Slaganje vremena, Matica srpska, Novi Sad, 1983.
Gordić, 1983 – S. Gordić, „Zračni Vinaver”, u knjizi: Slaganje vremena, Matica srpska, Novi Sad, 1983.
Dombrovska-Partika, 1990 – M. Dombrovska-Partika, „Parodija kao destrukcija i konstrukcija“, Književno delo Stanislava Vinavera, zbornik radova, urednik Gojko Tešić, Beograd – „Braničevo”, Požarevac, 1990.
Zorić, 1976 – P. Zorić, „Parodija – specifičan vid kritičke svesti”, u knjizi: Stanislav Vinaver kao književni kritičar, Institut za književnost i umetnost, Beograd, 1976.
Zorić, 1997 – P. Zorić, „Stanislav Vinaver nije isto što i Trajko Ćirić”, Almanah Vinaver za teoriju i istoriju moderne književnosti. Osnivač i urednik Gojko Tešić, god. I, br. 1, Društvo prijatelja Stanislava Vinavera, Beograd, 1997.
Ilić, 1961 – V. Ilić, Pesme. Za štampu priredio i predgovor napisao Milorad Pavić, Prosveta, Beograd, 1961.
Lalić, 1971 – I. V. Lalić, „O parodijama”, u knjizi: Kritika i delo, Nolit, Beograd, 1971.
Mitrović, 1910 – M. Mitrović, Pesme Milorada J. Mitrovića, priredio Jeremija Živanović, Srpska književna zadruga, Beograd, 1910.
Nenin, 2005 – M. Nenin, „Balade i romanse Milorada Mitrovića”, Žanrovi srpske književnosti – poreklo i poetika oblika, zbornik, br. 2, Filozofski fakultet u Novom Sadu – Orfeus, Novi Sad, 2005.
Pavlović, 1992 – M. Pavlović, „Zvučna ekumena Stanislava Vinavera”, u knjizi: Eseji o srpskim pesnicima, Srpska književna zadruga, Beograd, 1992.
Prop, 1984 – V. Prop, Problemi komike i smeha, preveo Bogdan Kosanović, Dnevnik – Književna zajednica Novog Sada, Novi Sad, 1984.
Rečnik književnih termina, 1992 – Rečnik književnih termina, glavni i odgovorni urednik Dragiša Živković, Institut za književnost i umetnost u Beogradu – Nolit, Beograd, 1992.
Samardžija, 2004 – S. Samardžija, Parodija u usmenoj književnosti, Narodna knjiga, Beograd, 2004.
Stefanović, 1904 – S. Stefanović, Pesme. Originalne i prevedene, druga knjiga, Štamparsko-umjetnički zavod Pahera i Kisića, Mostar, 1904.
Tešić, 1998 – G. Tešić, „Parodijski kritičko-dijaloško-teorijski spisi Trajka Ćirića”, u knjizi: Prkosi i zanosi Stanislava Vinavera. Prilozi za monografiju, sveska prva, Prosveta, Beograd, 1998.
Tešić, 1997 – G. Tešić, „Trajko Ćirić, rodonačelnik srpske avangarde”, Iz književnosti. Poetika – kritika – istorija. Zbornik radova u čast akademika Predraga Palavestre, uredio Miodrag Maticki, Institut za književnost i umetnost, Beograd, 1997.
Hamović, 1997 – D. Hamović, „Pantologijski Vinaver”, Almanah Vinaver za teoriju i istoriju moderne književnosti. Osnivač i urednik Gojko Tešić, god. I, br. 1, Društvo prijatelja Stanislava Vinavera, Beograd, 1997.
Herman Sekulić, 1994 – M. Herman Sekulić, Književnost prestupa. Parodija u romanu Belog, Džojsa i Mana, Matica srpska, Novi Sad, 1994.
Hristić, 1966 – J. Hristić, „Napomene”, u knjizi: Stanislav Vinaver, Pantologija srpske i jugoslovenske pelengirike, priredio Jovan Hristić, Nolit, Beograd, 1966.
Hristić, 1994 – J. Hristić, „Stanislav Vinaver ili iskušenje ozbiljnog”, u knjizi: Eseji, Matica srpska, Novi Sad, 1994.
Milica Mirković
THE PARODY OF GENRES IN THE PANTHOLOGY OF NEWER SERBIAN PELENGYRICS BY STANISLAV VINAVER
Summary
After a short review of theoretical determinations and basic typological and functional characteristics of the parody as a literary phenomenon, the review of portion of the parody in Serbian literary tradition has been given. Fundamental characteristics, functions and significance of Vinaver’s parodies have been pointed out, as well as the literary elements and unliterary facts that were parodied by this author. Especialy his parodies of literary, journalistic and popular scientific genres were examined in this paper, including the analysis of a few specific exemples of poetic genres from Panthology of Newer Serbian Pelengyrics (1920).
