Aleksandar Radović
Muzej Vojvodine u Novom Sadu
Muzeji su, izgledat će nekome, sitan dio problema i malena nada u njegovom rješavanju[1]
T. Šola
UVOD
Muzej Vojvodine u Novom Sadu opovrgava te „nečije“ sumnje i „sitan problem i malenu nadu“.
U proteklih stotinu i šezdeset godina od „mesta gde će se čuvati starine i znamenitosti“ izrastao je u savremenu i na naučnim principima zasnovanu ustanovu kulture. Postao je ne skladište, već inspiracija kulturi i umetnosti. Dilemu i spor muzeološke struke – da li je muzeologija nauka ili ne (već „akciona filozofija“) – ostaje po strani osnovne muzeološke ideje da je muzej mesto identiteta. I mesto kreiranja identiteta. Regionalnog, lokalnog, grupnog, individualnog.
ICOM (International Council of Museums – Međunarodni savet muzeja) je 2001. godine uspostavio definiciju po kojima je „muzej neprofitna, stalna ustanova u službi društva i njegovog razvoja, otvorena za javnost koja pribavlјa, štiti i konzervira, istražuje i objavlјuje materijalne i nematerijalne dokaze o lјudima i njihovoj sredini u svrhu njihovog, obrazovanja i uživanja.“[2] Muzeji su još i „mesta za snoviđenje i dijalog“, stoji na sajtu Narodnog muzeja u Beogradu.
Prema podacima Zavoda za proučavanje kulturnog razvitka, u Srbiji je 1983. godine bilo 52 matična muzeja i 25 depadansa, a 2006. Ih ima 149 (u svetu, navodi Tomislav Šola ima ih oko 40 hilјada). Novi muzeji, po autorima koji prate svetsku statistiku, nastaju po stopi od 1 odsto godišnje.
Centralno mesto vojvođanske muzeološke aktivnosti je u Novom Sadu. Kao i većina ustanova sa prosvetitelјskom misijom u Vojvodini i Muzej Vojvodine je osnovan trudom osnivača Matice srpske (1826. godine u Pešti: ideju o „matici“ Lukijan Mušicki preneo Milošu Svetiću).
Veoma autoritativno, kao muzejski savetnik u Muzeju Vojvodine, dr Mladenko M. Kumović je u doktorskoj disertaciji Muzeji Vojvodine: 1847-1997: kulturna politika i razvoj[3] kritički obradio muzeološki rad od „Srpske narodne zbirke“ do savremenih tendencija u ovoj struci.
[1] Šola, Tomislav. Marketing u muzejima ili O vrlini i kako je obznaniti. Beograd: Clio, 20012, str. 12. Шола, Томислав. Маркетинг у музејима или О врлини и како је обзнанити. Београд: Цлио, 20012, стр. 12.
[2] Gavrilović, Ljiljana. Kultura u izlogu: ka novoj muzeologiji. Beograd: Etnografski institut SANU, 2007, str. 13.
[3] Kumović, Mladenko M. Muzeji u Vojvodini: 1847-1997: kulturna politika i razvoj. Novi Sad: Muzej Vojvodine, Panpapir, 2001.
Dr Kumović podseća na istorijski trenutak kada se u Enciklopediji (koju su izdavali nosioci revolucionarnog društveno-filozofskog pokreta pod nazivom „Prosvećenost“) predlaže stvaranje centralnog muzeja nauke i umetnosti Francuske. Na osnovu toga je 27. jula 1793. godine donet dekret o proglašenju carskih zbirki narodnom svojinom. Tako je Luvr otvoren za javnost kao državna ustanova pod nazivom „Muzej Republike“.
Jedan od zbornika nosi naslov Od Srpske narodne zbirke do Muzeja Vojvodine[4]. U istoriji Muzeja Vojvodine, dužoj od vek i po, autori-hroničari izdvajaju više etapa. Prva je od 1847. do 1933. godine kada je, bez posebnog plana, ali sa jasnom idejom, “narodna zbirka” arheološkog i etnološkog karaktera prerasla u Muzej Matice srpske.
Razvojni put Muzeja Vojvodine, čije zbirke početkom 21. veka sadrže “oko 400.000 muzejskih predmeta različitog žanra”[5] razmeštenih na prostoru od 2.000 kvadratnih metara, u tridesetim i četrdesetim godina 19. veka se odvijao u peštanskom Tekelijanumu (osnovanom 1838, Pešta; u proleće 2008. godine svečano otvoren rekonstruisani deo). Zadužbina dobrotvora Save Tekelije namenjena prosvetitelјskoj pomoći mladim, siromašnim a darovitim Srbima “gde god da su”, prvobitno je sedište i središte Matice srpske (od 1826. do 1864. godine). Po seobi iz Pešte u Novi Sad (aprila 1864. godine, brodovlasnik Jovan Forović iz Velikog Bečkereka prevezao je sve Matičine stvari Dunavom besplatno) “celokupna” Matica srpska sa knjigama i muzejskim predmetima, privremeno je smeštena u kući bačkog episkopa Platona Atanackovića, poznatoj kao Platoneum.
Iste je godine pokrenuto pitanje trajnijeg smeštaja Matičinih vrednosti. Za tu “akciju” najzaslužniji je Jovan Subotić, jedan od najagilnijih članova Matice srpske iz njenog “cvetnog peštanskog perioda”, već pomenuti zagovornik osnivanja “Srpske narodne zbirke”. Matica je tri godine bila na privremenoj adresi u Glavnoj (Zmaj Jovinoj ulici), a zatim je za njene potrebe kuplјena “Gilmingova kuća na Glavnoj trgu” (današnji Trg slobode) u koju je uselјena 1888. godine. Tu je muzejska zbirka bila sve do između dva svetska rata, dok su za Biblioteku („kojoj je uprava poklanjala više pažnje nego muzejskoj zbirci”) 1897. dozidane nove prostorije.
Centralni Vojvođanski muzej je menjao adrese: bio je u Zadužbini Marije Trandafil (današnja zgrada Matice srpske), u srušenoj kući u današnjoj ulici kralјa Aleksandra, u Topovnjači na Petrovaradinskoj tvrđavi, a koristio je prostor u bivšoj Sokolani da bi se “skrasio” u Dunavskoj 35.
[4] Od Srpske narodne zbirke do Muzeja Vojvodine: zbornik radova sa Međunarodnog naučnog skupa povodom stopedesetogodišnjice Muzeja Vojvodine. Novi Sad: Muzej Vojvodine, 1994.
[5] Kumović, Mladenko, nav. delo, str. 379.
Tihomir Ostojić (jedan od tada pristigle “mlade garde” u Maticu) je 1912. godine predložio Skupštini Matice srpske da se uputi javni poziv darodavcima za potrebe Biblioteke i Muzeja. “Ovo je”, piše Mladenko M. Kumović, “posle dužeg vremena bilo prvo pominjanje Muzeja.”[6]
Muzejska delatnost, zapaža Kumović, prolazi kroz krizu koja je obeležavala javni, politički i kulturni život u Vojvodini nakon Prvog svetskog rata. Rat, promena državno-pravnog položaja Vojvodine, opšta prestrojavanja u svim sferama života uticali su na to da se muzejska aktivnost i zanos ispolјena desetak godina ranije, skoro potpuno ugase. Jovan Cvijić je 1922. godine primetio da “u vojvođanskim muzejima fali živa etnografija, narodni život našeg stanovništva Srba, Šokaca i Bunjevaca.”[7]
1. ISTORIJSKI OKVIR
Inicijativa za stvaranje muzejske zbirke koja bi sakuplјala tragove i dokaze o kulturnom identitetu vojvođanskog tla, pojavila se u prvom broju časopisa Serbska letopisi 1825. godine. Pre toga je 1818. godine, jedan od najuglednijih Srba u Habzburškoj monarhiji Sava Tekelija (1761-1842), prvi Srbin doktor pravnih nauka u mnogonacionalnoj kralјevini i doživotni predsednik Matice srpske podneo Mađarskom nacionalnom muzeju predlog “da se u okviru muzejske biblioteke postavi nameštenik sa znanjem slavenoserpskog jezika koji bi se brinuo o srpskom odelјenju Muzeja.”[8] Tekelijina inicijativa nije naišla na razumevanje.
Ideja izneta u prvom broju budućeg Letopisa Matice srpske “oživotvorena” je 14. oktobra 1847. godine. Jovan Subotić[9] i Teodor Pavlović[10] su na sednici Matice srpske podneli inicijativu za osnivanje “Serbske narodne sbirke” ili “Muzeuma” i time realizovali višedecenijske težnje pre svih Srba u Ugarskoj, ali i drugih naroda Monarhije, da se u okviru kulturne ustanove objedini rad na prikuplјanju muzealija sa ovog tla.
(U istom časopisu, Letopisu Matice srpske, objavlјena je 1866. godine studija Baltazara Bogišića Slovenski museum, teorijska elaboracija o osnivanju muzejske institucije za “svekolika muzejska plemena”, koja je ostala samo na ideji.)
[6] Kumović, Mladenko M. Muzeji u Vojvodini: 1847-1997: kulturna politika i razvoj. Novi Sad: Muzej Vojvodine, Panpapir, 2001, str. 62.
[7] Kumović, nav. delo, str. 121.
[8] Milisavac, Živan. Istorija Matice srpske, Deo I: vreme nacionalnog buđenja i kulturnog preporoda: 1826-1864. Novi Sad: Matica srpska, 1986, str. 369.
[9] Jovan Subotić (1817-1886), doktor pravnih nauka u Pešti, autor pesama i istorijskih epova, jedan od urednika LMS, organizator rada Matice srpske u prvim decenijama XIX veka.
[10] Teodor Pavlović (1804-1854), pored rada u Matici srpskoj bio pokretač Serbskog narodnog lista (1835) i Serbskih narodnih novina (1838).
Godine 1925. na svečanosti povodom stogodišnjice rođenja Đure Daničića, predloženo je Srpskoj kralјevskoj akademiji da se u “Karlovcima ili Novom Sadu osnuje muzej za Bačku, Banat i Srem u kojem će se prikupiti sve starine iz ovih krajeva”. Ovaj gest bi bio lep pijetet prema Daničiću s obzirom da je on “mnogo činio na polјu izdavanja i proučavanja naših starih spomenika”. „Ovaj predlog osvežio“ je u Matici stara razmišlјanja o tome”. Vasa Stajić je iste godine u Letopisu pledirao da se Matici predaju “spomenici o kulturnim nastojanjima Vojvodine”.
Još dva predloga su vredna pažnje za osnivanje pokrajinskog muzeja za Vojvodinu u okviru Matice srpske. Jedan je predlog Jovana Hadžića o osnivanju prirodnjačkog odelјenja pri Matici srpskoj, a drugi, zapravo, koncept Vojvođanskog muzeja (sa dva odelјenja: prirodno-istorijskom i društveno-istorijskim), izneo je dr Miodrag Grbić kao nameru da se “pristupi otvaranju jednog muzeja sa predmetima iz Vojvodine.” Dr Grbić je predložio i osnivanje Muzejskog društva Matice srpske.
O Muzeju se u Matici srpskoj prvi put raspravlјalo na zajedničkoj sednici Književnog i Upravnog odbora 12. februara 1932. godine, a odluka o osnivanju Muzeja doneta je na sednici Izvršnog odbora 21. marta 1933. godine. Svečano otvaranje Muzeja Matice srpske održano je 9. jula iste godine. Za mesec dana u muzejskoj arhivi bilo je već 22 imena darodavaca. Zapisano je, takođe, da su slikari Petar Dobrović i Milan Konjović “odbili molbu da poklone muzeju svoj rad”, dok su se vajar Đoka Jovanović i slikar Uroš Predić oglasili svojim delima.
Prvi upravnik Muzeja Matice srpske Franjo Malin[11] i tadašnje rukovodstvo Matice srpske (1933-1945) izloženi su nizu administrativno-političkih pritisaka koji su kulminirali komesarskom upravom za vreme Drugog svetskog rata, kada Matica srpska privremeno “ćuti”. Ipak, I u takvim okolnostima, Muzej Matice srpske uspeva da spretnim “diplomatskim” akcijama obogati zbirke sa 40 slika poklonodavca Joce Vujića iz Sente, poklonima Đorđa Jovanovića, Milenka Šerbana, Milenka Grčića, Aleksandra Moča i drugih, Matici naklonjenih darovaca.
Prva sednica Muzejskog odbora posle rata održana je oktobra 1945. godine. Tadašnji potpredsednik Matice srpske dr Milan Petrović predočio je da će mnogi
“posednici kulturnih vrednosti pritešnjeni teškim prilikama biti skloni da prodaju slike od vrednosti” i da bi tu situaciju trebalo iskoristiti i “nabaviti što veći broj umetnina i otpočeti stvaranje uistinu pravog Vojvođanskog muzeja”.
U februaru 1946. godine “posle pauze od četiri godine” (izveštava Slobodna Vojvodina) otvoren je Muzej.
[11] Franjo Malin (1884-1955), studirao slavistiku i germanistiku u Pragu I Zagrebu, prvi upravnik Muzeja Matice srpske, bibliotekar (darodavac BMS sa oko 5.000 naslova)
Članovi Muzejskog odbora Matice srpske, arheolog Miodrag Grbić i slikar Milenko Šerban, bili su najuporniji u nastojanjima da transformišu Muzej Matice srpske u tzv. “Opšti muzej”. Nјihova vizija (i realizacija) vodi ka tome da Muzej proširi svoju delatnost na što više oblasti od etnologije do zaštite spomenika kulture na ovom prostoru.
Centralni muzej u Pokrajini do 30. maja 1947. godine novi naziv Muzej Matice srpske.
Na sednici Muzejskog odbora pročitan je referat Miodraga Grbića o formiranju novog muzeja koji nosi naslov Vojvođanski muzej. Ovaj period je važio kao novi početak u mnogim oblastima društvenog života, pa i u muzeološkom. Prvobitnu, stihijsku akciju narodnih povereništava, zamenila je planska akcija za uspostavlјanje “mreže muzeja, arhiva i biblioteka u Vojvodini”.[12] Muzeološki rad je ubrzo nakon oslobođenja organizovan tako da su po vojvođanskim muzejima prve izložbene postavke održane već tokom 1945. godine. Na zavidnoj muzeološkoj tradiciji po vojvođanskim gradovima (Subotica, Sombor, Zrenjanin, Vršac, Sremska Mitrovica) do Drugog svetskog rata, uspostavlјena je posleratna muzejska delatnost. Za razvoj vojvođanske muzeološke delatnosti, kao njen motivacioni faktor, nije bez značaja ni da je prvi posleratni direktor Gradskog muzeja u Somboru bio afirmisani slikar Milan Konjović.
Muzej Matice srpske je organizovao prvu veliku izložbu vojvođanskog nasleđa (1946. godine) sa želјom i cilјem da upotpuni fondove iz prirodnjačke zbirke, zbirke primenjene umetnosti i stilskog nameštaja i proširi arheološku i istorijske zbirke. Ova izložba, otvorena oktobra iste godine, prva je velika posleratna izložba muzeološkog rada u Vojvodini. Praistorijsko doba, rimsko i vizantijsko kao i doba seobe naroda, činili su arheološku postavku, uz izloženu likovnu umetnost u Vojvodini, etnografsku zbirku i zbirku dokumenata o radu Matice srpske. U uvodnom tekstu za izložbeni katalog, privremeni upravnik Muzeja Matice srpske Milenko Šerban obrazložio je osnivanje i “formulisao zadatke” novog, Vojvođanskog muzeja koji će biti “uređen po istorijskim periodima tako da originalnim dokumentima bude prikazan razvojni put i uzročno-posledična povezanost društvenih zbivanja.”[13]
Katalog te prve izložbe sa tekstom Milenka Šerbana danas se čuva u Rukopisnom odelјenju Matice srpske. Druga izložba sa radovima akademskog slikara Stojana Trumića, otvorena je aprila sledeće, 1947. godine.
Sa promenom odnosa u kulturi tadašnje jugoslovenske zajednice, promenila se i “muzejska platforma”.
Jedinstveni Vojvođanski muzej u narednom periodu “stvara” razgranatu mrežu muzeja, galerija i zavoda i postaje sve značajniji činilac ne samo vojvođanske kulturne politike.
Preteče Muzeja grada Novog Sada su dve izložbe predstavlјene u Vojvođanskom muzeju, Novi Sad kroz istoriju (1950) i Novi Sad u prošlosti i sadašnjosti (1954).
[12] Kumović, Mladenko M. Muzeji u Vojvodini: 1847-1997: kulturna politika i razvoj. Novi Sad: Muzej Vojvodine, Panpapir, 2001, str. 165.
[13] Isto, str. 219.
Poznati novosadski lekar i kolekcionar Branko Ilić je 1966. godine poklonio Novom Sadu i Pokrajini svoju zbirku slika i umetničkih predmeta. Ta kolekcija čini poseban fond Muzeja grada Novog Sada i poznata je kao Zbirka strane umetnosti. Muzej savremene umetnosti do 1966. godine nosi naziv Galerija savremene umetnosti u Novom Sadu, iako je od osnivanja zamišlјena kao specijalizovan muzej savremene umetnosti. Iako je Muzej savremene umetnosti afirmisan u regionu, još je u iznajmlјenim prostorima, a konkurs za autohtoni objekat raspisan je 2007. godine. Spomen-zbirka Pavla Belјanskog, diplomate sa kolekcionarskom strašću, od 1957. godine je u muzejskoj ponudi Novog Sada sa više od 200 umetničkih predmeta, slika, skulptura, tapiserija. Galerija likovne umetnosti poklon zbirka Rajka Mamuzića je legat od 1972. godine u kojem su respektabilna dela nekadašnje jugoslovenske umetnosti.
Kulturne ustanove nastale “odvajanjem” od Vojvođanskog muzeja su: Zavod za zaštitu I naučno proučavanje spomenika culture Vojvodine (osnovan 1951. godine; od 1974. godine nosi naziv Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture Vojvodine), Zavod za zaštitu prirode Vojvodine (osnovan 1966. godine; od 1966. nosi naziv Pokrajinski zavod za zaštitu prirode) i Pozorišni muzej Vojvodine (osnovan 1982. godine).
Matičin muzej je tih godina već posedovao veoma vrednu galeriju slika sa radovima Nikole Aleksića, Đure Jakšića, Novaka Radonića, Pavla Simića, Uroša Predića, koje je do 1941. godine na izložbama prikazivana desetak puta. Odlukom rukovodstva Matice srpske je 1958. godine otvorena za javnost Galerija Matice srpske (GMS) kao samostalna ustanova.
Muzejska misao prisutna već pri prvoj stalnoj postavci Muzeja – čovek ovog podneblјa u vremenskom rasponu od osam milenijuma – nije napuštana. Iako je vremenom menjala nazive zbirki, stalna postavka nekadašnjeg Muzeja Matice srpske iz 1933. godine aktuelna je i početkom 21. veka. Tadašnja numizmatička zbirka danas je deo stalne postavke arheologije Muzeja Vojvodine. Arheološki odsek je “periodiziran” prema geološkim periodima (paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronzano doba, starije i mlađe kameno doba…). Istorijski odsek je muzealije specifikovao na stariju i noviju istoriju Vojvodine, u izložbenim salama prikazane kao Istorija I i Istorija II.
Iako je sistem otkupa za muzejske zbirke periodičan zbog češćih finansijskih neprilika nego prilika, Matičin muzej je relevantne dokumente ovog podneblјa stavio pod svoj krov i u svoj registar.
Sa kulturnim nasleđem koje je pod dugogodišnjom zaštitom i brigom Muzeja, javnost je dolazila u “prisniji kontakt” preko tematskih izložbi. Svrha ovih izložbi je, prema rečima Mladenka M. Kumovića, preko potrebna prilika za popunjavanje pojedinih zbirki.
Jedan od imperativa pri osnivanju Vojvođanskog muzeja bio je i utvrđivanje sistema muzeološkog rada na celoj teritoriji Vojvodine. Mladenko M. Kumović navodi da je 1948. godine na teritoriji Vojvodine delovalo 15 muzeja, dva pokrajinska, osam gradskih (regionalnih), tri mesna (gradska), jedan privatni (Bačka Galerija na Paliću) i Muzej crkvene umetnosti. Činjenica da je “muzejska mreža” u Vojvodini razvijena planski, svedoči o postojanju muzejske tradicije i prakse i pre “prisajedinjenja” Vojvodine Srbiji, odnosno tadašnjoj Kralјevini Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine.
Vojvođanski muzej je, kao matični za Vojvodinu, I pre nego donošenja zakona na osnovu kojeg je tako definisan, pružao stručnu pomoć ostalim muzejima u okruženju u osnovnoj delatnosti – prikuplјanju, konzervaciji i prezentaciji muzejskog materijala. Između ostalog, krajem četvrdesetih i početkom pedesetih godina prošlog veka, dolazi do organizacionih promena u ovoj ustanovi kulture. Tada je u Vojvođanskom muzeju uspostavlјeno više organizacionih jedinica kao što su: Odelјenje za zaštitu i kulturno-obrazovni rad, Izdavačka delatnost i publicistički rad, a 1952. godine oformlјena je Biblioteka Vojvođanskog muzeja.
Metal, keramika, staklo, tekstil, hartija, koža i ostali materijali iz diskursa slične baštine bili su od 1956. godine u nadležnosti Konzervatorsko-restauratorskog odelјenja Vojvođanskog muzeja. Pored “osnovnog” posla, tj. zaštite predmeta iz fonda Muzeja, tada još malobrojni stručnjaci, čiji je rad kasnije organizovan u više radionica, preduzimali su zaštitarske radove i na arheološkim lokalitetima i na terenu.
Odelјenje zaštite je, zbog obima poslova, 1951. godine preformirano u Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture AP Vojvodine. Inače, svojevremeno je i Đorđe Tabaković, novosadski arhitekta sa zavidnim stručnim rejtingom, angažovan na poslovima zaštite vojvođanskog kulturnog blaga.
Vojvođanski muzej u Novom Sadu je šireći stručne i kadrovske potencijalejoš 1977. godine oformio Matičnu službu koja i danas, nakon trideset i osam godina rada vrši stručni nadzor po muzejima u Vojvodini. Pravni osnov za ovu aktivnost omogućen je “Zakonom o utvrđivanju određenih nadležnosti Autonomne Pokrajine (“Službeni glasnik RS”, broj 6/2002, 101/2007) u čijem prvom članu stoji da “Autonomna Pokrajina , preko svojih organa, u skladu sa zakonom kojim se uređuje oblast zaštite kulturnih dobara: utvrđuje funkcije matičnih ustanova u oblasti zaštite kulturnih dobara, i to: Arhiva Vojvodine u Novom Sadu, Biblioteke Matice srpske u Novom Sadu, Muzeja Vojvodine u Novom Sadu, Muzeja savremene likovne umetnosti u Novom Sadu i Pozorišnog muzeja Vojvodine”.
Vojvođanski muzej, odlukom svog osnivača Skupštine Vojvodine iz 1992. godine, nosi naziv Muzej Vojvodine.
2. STALNA POSTAVKA
Istorija stalne postavke Muzeja Matice srpske počinje 9. jula 1933. godine. Tada je predstavlјena u javnosti izložba komponovana od arheološke, numizmatičke i etnografske zbirke. Već sledeće godine je u Muzej stigao i danas jedan od najatraktivnijih eksponata, skelet mamuta, nađen u dunavskom ritu Vološinovo i plaćen 1934. godine stotinu i pedeset tadašnjih dinara. Poređenja radi, dva platna Pavla Simića otkuplјena su iste godine za 1,500 i dve ikone za 100 dinara.
Koncepcija stalne postavke se, u međuvremenu nije temelјno menjala. Ali je “rasla” predmetnim jedinicama koje su u centralni vojvođanski muzej prenete sa brojnih arheoloških lokaliteta širom pokrajine. Muzej je proširivan eksponatima vojvođanske ruralne svakodnevice koja je, pod naletima urbanizacije, spašavana od zaborava, jer, kako beleži Ljilјana Gavrilović, etnografskom muzejskom predmetu “vrednost značenja daje (mu) kultura iz koje on (predmet, prim. aut.) potiče.”[14]
Istorijski deo stalne postavke Muzeja Vojvodine u Novom Sadu prati istoriju Vojvodine od srednjeg veka do druge polovine 19. veka. Prvi period je u “vremenu seoba”, kada srpsko stanovništvo južno od Save i Dunava masovno prelazi granicu dva carstva i naselјava današnju Vojvodinu. Velikom seobom pod vođstvom Arsenija III Čarnojevića, Srbi su u Austriji stekli brojne privilegije. Imali su autonomiju u crkvenim, školskim i delimično pitanjima svetovne samouprave. Značajno je povećan broj srpskih škola, a u vitrinama Muzeja Vojvodine čuva se Mali katihizis iz 1845. godine i Bukvar za srpske osnovne škole iz 1875. godine u Novom Sadu.
Ktitori iz srpskih vladarskih porodica i despota podstiču gradnju fruškogorskih manastira (XV-XVII vek), a prikuplјena građa koja dokumentuje istorijski “hod” žitelјa današnje Vojvodine raspoređena je u salama 4,5 i 6 Muzeja Vojvodine. Kopije fresaka na kojima su prikazani Sveti Sava i despot Stefan Lazarević su samo deo bogate muzejske kolekcije. Među dokumentima su i fotolitografija Miroslavlјevog jevanđelјa iz 1897. godine i Četvorojevanđelјe arhiepiskopa Maksima Brankovića sa početka 16. veka. Gravire privilegija koje su austrijski carevi izdali Srbima (od Marije Terezije do potonjih) potvrđuju i političko prisustvo Srba u Habzburškom carstvu krajem 17. i u prvoj polovini 18. veka. Istorijska postavka insistira na konceptu multietničnosti koji je “transparentan” u eksponatima koji potiču iz katoličke i drugih verskih zajednica (svešteničke odežde, bogoslužbene knjige na jezicima naroda Vojvodine…).
Period austrijsko-turskih ratova je za vojvođansko stanovništvo bio značajan, jer je upravo na granici dvaju carstava tadašnja populacija poprimila obeležja građanskog društva. Jedno od tih obeležja su urbari “agrarno-pravni dokumenti feudalizma”.[15] Ove dokumente, kojim su regulisani odnosi između feudalaca i kmetova, imalo je svako naselјe, a Istorijski odelјak Stalne postavke Muzeja Vojvodine čuva nekoliko urbara (Slavonija i Srijemska županija (1762)). Bačka i Baranja su stekle ovaj dokument 1767. godine, a Banat 1836. godine. Za novoformirano građanstvo je karakteristično osnivanje esnafskih udruženja. Kalfe i šegrti “vandrovanjem”
[14] Gavrilović, Ljiljana. Kultura u izlogu: ka novoj muzeologiji. Beograd: Etnografski institut SANU, 2007, str. 135.
[15] Sarić, Vesna. Vojna granica i provincijal. U: Muzej Vojvodine: stalna postavka. Novi Sad: Muzej Vojvodine, 1997., str. 180.
postaju majstori zanata. Na kalfanskom pismu nalazi se grafira Zaharija Orfelina (iz 1774. godine) sa najranijim prikazom Novog Sada.
Osim izrade remeke – najkvalitetnijeg primerka majstorskog dela struke, kojim je kalfa polagao majstorski ispit – o zanatskoj i umetničkoj veštini pri izradi predmeta, svedoče zbirke oružja, pečata, zastave zanatlijskih udruženja, grbovi, zbirka plemićkih diploma, geografske karte, mape i planovi gradova, arhivalije. Revolucionarna zbivanja (1848-1849. godine) u Austrougarskoj uticala su i na stanovništvo u severnim krajevima Monarhije. Uprkos svemu rečenom, Srbi su u Ugarskoj, poneseni revolucionarnim idejama i ekonomskim jačanjem, razvijali kulturni život.
Vojvođanski muzej je sačuvao pozorišnu dokumentaciju Srpskog narodnog pozorišta (osnovanog 1861. godine), ali i arhivu ostalih pozorišta formiranih u vojvođanskim sredinama sa pretežnim nemačkim i mađarskim stanovništvom od šezdesetih godina 19. veka. Danas je ta građa uglavnom u Pozorišnom muzeju Vojvodine. Vojvođanski muzej je sačuvao zbirke plakata iz 1914. godine, kao i plakate profesionalnih vojvođanskih pozorišta, prepisku i rukopise pisaca (lična dokumenta Kosta Trifkovića i drugih autora). “Za protekle 24 godine (1952-1976) pozorišne zbirke obogaćene su veoma dragocenim dokumentima od blizu 18000 sređenih i evidentiranih predmeta i građe…”[16]
(Inače, najcelovitija zbirka u fondovima Muzeja Vojvodine su strelјačke spomen-mete koje svedoče o Strelјačkoj družini osnovanoj 1790, najstarijoj sportskoj organizaciji u Novom Sadu. Najstariji sportski plakat je sa Palićke olimpijade iz 1886. godine iz kolekcije koju je sportski radnik Milan Ercegan zaveštao Vojvođanskom muzeju).
Istorija otpora u Drugom svetskom ratu sačuvana je kao zapis o trajnom sećanju na narodnooslobodilačku borbu naroda Vojvodine od 1941-1945. godine. Materijali i dokumenti koji su svedočili o ratnim dešavanjima na vojvođanskom terenu su sakuplјani i arhivirani još u Muzeju Matice srpske, odakle potiče inicijativa za osnivanje “muzeja ratne tematike”. U okviru Istorijskog odelјenja Vojvođanskog muzeja formiran je, sredinom pedeset godina, Odsek NOB-a. Ovaj Odsek je sve do osnivanja Muzeja radničkog pokreta i narodne revolucije Vojvodine (1956) organizovao izložbe Vojvodina u narodnooslobodilačkoj borbi i Velika izložba NOB-a, povodom desetogodišnjice narodnog ustanka.
Osnivanjem Muzeja i uselјenjem u novu zgradu (1965) sedam godina kasnije je otvorena stalna postavka koja je “iako po mnogo čemu specifična, izložba ostala bez stručne ocene muzejske javnosti”.[17]
[16] Vojvođanski muzej: 1947-1977. Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1977, str. 53.
[17] Kumović, Mladenko M. Muzeji u Vojvodini: 1847-1997: kulturna politika i razvoj. Novi Sad: Muzej Vojvodine, Panpapir, 2001, str. 315.
(Istorijski muzej Vojvodine je osnovan 1990. godine, a jedan od cilјeva je prikaz novije istorije Vojvodine, od 1918. godine. Ovaj muzej nije bio dugog veka najviše iz ideološko-političkih razloga. Fuzionisanje Vojvođanskog muzeja i Istorijskog muzeja Vojvodine je sprovedeno već pomenutom odlukom Skupštine Autonomne Pokrajine Vojvodine iz 1992. godine).
Muzej Vojvodine je svoj današnji “profil” dobio u poslednjoj deceniji 20. veka, tačnije 1996. godine, kada je javnosti izložena inovirana stalna postavka.
Arheološka postavka, svojevremeno bazna muzejska postavka, prezentovana je u tri sale i obuhvata nalaze iz neolita (mlađe kameno doba, na centralnom Balkanu datira od 5500 pre n. e.). Najstariji tragovi paleolitskog doba (sala I, mezolit, neolit, starčevačka, vinčanska kultura, eneolit) pronađeni su kod Iriga u nataloženim segmentima poslednjeg od četiri ledena doba.
Kada je prvi put “nikla” na holocenskim panonskim ravnicama tokom 6. milenijuma stare ere, pšenica je tu i ostala.
U okviru ovog „sistema“ sačuvani su tragovi zemlјoradničke kulture: starčevačka, vinčanska i sopotsko-leđanska kultura do mlađeg gvozdenog doba (sala II, rimski period), pretežno sa područja „Golokut“ kod sela Vizić, kao i okoline sela Obrež. Najistraženiji lokalitet iz ovog perioda je neolitska nekropola „Gomolava“ kod Hrtkovaca na levoj obali Save. Kulture bronzanog doba su otkrivene u utvrđenim naselјima Feudvar kod Mošorina i Gradina na Bosutu. Pri kraju starijeg gvozdenog doba javlјa se nova stepska populacija – Sikiti – zastuplјena u južnom Banatu. Na Gomolavi su pronađeni i stručno klasifikovani oružje, oruđe i nakit iz vremena kada u ove krajeve stižu Kelti i „zaposedaju“ tri poslednja veka stare ere.
Antički period počinje rimskim osvajanjem ovog terena i obrazovanjem prvih urbanizovanih naselјa (Sirmium – sedište provincije Paninia Secunda). Tragovi Rimlјana i Sarmata izloženi su u salama 2 i 3 Muzeja Vojvodine. Na potesu „Ašman“ (Berkasovo kod Šida) arheolozi su 1955. godine pronašli dva paradna šlema iz IV veka, delo majstora Avitusa iz dinastije Konstantina Velikog. Još jedan kuriozitet ovog perioda je „grobnica zidana od opeka, otkrivena 1965. godine u ataru sela Beška.“[18]
Grobnice oslikane geometrijskim i figuralnim motivima, prikazuju svečano odevene pokojnike „u sukobu“ ovozemalјskog i zagrobnog života. Srednji vek, obeležen pristizanjem Mađara (krajem IX veka), kada dolazi do intenzivog mešanja stanovništva, rezultira tzv. Bjelobrdskom kulturom. Ovaj period odlikuje intenzivno crkveno graditelјstvo (crkva franjevačkog samostana u mestu Bač; na obali Tise u Arači osnovan samostan sa romaničkom bazilikom početkom 13. veka).
[18] Dautova-Ruševljan, Velika. Rimljani i Sarmati. U: Muzej Vojvodine stalna postavka. Novi Sad, Muzej Vojvodine, 1997, str. 88.
Najatraktivnije arheološko nalazište je lokalitet „Dombo-Gradina (kod sela Novi Rakovac) gde su očuvani tragovi trobrodne romaničke bazilike sa kriptom, koja je bila ukrašena bogatom kamenom plastikom“.[19]
Prvi pomen Numizmatičke zbirke nalazi se još u aktu o osnivanju “Serbske narodne zbirke” ili “Muzeuma”. Jedan od zaslužnih “matičara”, Božidar Kovaček o zbirkama novca piše: “Šta je od numizmatike došlo u Tekelijanum vidi se iz spiska adiđara i starih novaca načinjenog 1864., koji se zajedno sa dragocenostima i danas čuva u Matičinim trezorima. Numizmatičkih predmeta ima 175.”[20] U zbirci dominira ugarski i novac Vizantije. Osnovnu valutnu jedinicu u tom periodu činio je bakarni novac folis. Po starim izvorima 180 folisa je vredelo jedan solid, zlatan novac težine 4,55 grama. Vizantijski novac ima “čankastu formu”, do pada Konstantinopolјa 1204. godine. Ugarski denari javlјaju se sa ugarskom prevlašću u Podunavlјu.
Od vremena kralјa Dragutina i cara Dušana (kraj 13. do sredine 14. veka), javlјa se i srpska moneta, a zlatni novac-forinta, javlјa se po prvi put u vreme vlasti ugarskog kralјa Karla Roberta (sredina 14. veka). Istorija numizmatike beleži da je u ostavi u Novim Banovcima otkriven srpski novac, kovan sve do propasti srednjovekovne srpske države. U vodiču Vojvođanski muzej: 1947-1987 (Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1987) ističe se da su u Vojvođanskom muzeju zastuplјeni metalni i papirni novci od II veka p. n. e. , kao i asignatima, bonovima, medalјama i ordenima. Sačuvan je i novac despota Đurđa Brankovića i Jovana Hunjadija, novac dinastije Habzburga i rane monete evropskih država. Ista publikacija navodi da istraženu epigrafiku (spomeničku baštinu) čini baza postolјa rimskog spomenika u čast imperatora Valerijana, fragmentovana kamena ploča iz Petrovaca kod Rume i nadgrobni spomenik sa groblјa u Putincima.
U okviru baštine Zbirke likovnih umetnosti, u stalnoj postavci (sala 4), kao najvrednije izložene su grafike dvojice vrhunskih majstora ovog žanra, Hristofora Žefarovića (polovina 18. veka, štampao 1741. godine sa bakroreznih ploča Stematografiju, jednu od prvih štampanih knjiga novije srpske književnosti) i Zaharija Orfelina (isti period, pripremio za štampu prvi književni časopis kod Južnih Slovena). Impozantniji deo zbirke srpske likovne umetnosti 18. i 19. veka nalazi se u Galeriji Matice srpske, koja je osnovana januara 1958. godine od Likovnog odseka nekadašnjeg Muzeja Matice srpske.
U zbirci primenjene umetnosti najstarije muzealije pripadaju sakralnoj umetnosti (putiri, kivoti, kandila…). Krušedolsko Četvorojevanđelјe vladike Maksima Brankovića “okovao” je 1514. godine zlatar Petar Smederevac iz današnjeg Zrenjanina. Zlatarske radionice su intenzivno otvarane od dvadesetih godina 19. veka, najviše u Novom Sadu i Somboru. Monumentalna zbirka bečke srebrenine potiče iz zaostavštine patrijarha Rajačića (1785-1861).
[19] Popović, Marko. Vojvodina u okvirima ugarske srednjovekovne države: (859-1526). U: Muzej Vojvodine stalna postavka. Novi Sad: Muzej Vojvodine, 1997, str. 11.
[20] Kovaček, Božidar. Nastajanje zbirki Matice srpske. U: Srpske narodne zbirki do Muzeja Vojvodine. Novi Sad: Muzej Vojvodine, 1998, str. 42.
Za utilitarne predmete (tanjiri, ibrici, samovar i ostalo) iz Zbirke primenjene umetnosti, stručnjaci Muzeja Vojvodine u Novom Sadu su utvrdili da ne čine celinu, kako se ranije verovalo, već da postoje tri samostalna dela.
Duborezačka umetnost (sala 5) je bila, prevashodno, deo crkvene arhitekture (Itebej, Neštin, Čurug, Sremski Karlovci, Novi Sad) tokom 18. veka. Ovom vrstom majstorstva i umetnosti ukrašen je i stilski nameštaj (bidermajer), sekreter iz Subotice (1827) i pet kompletnih bidermajer salona iz perioda 1820-1830. godine kao i “škrinja devojački sanduk sa duplom intarzijom iz vremena oko 1760…”[21] Uz bidermajer zidne satove “na sviranje”, posebno plene satovi-tabernakli iz rokoko i klasicističkog perioda. Kolekcija stakla i porcelana je gotovo isklјučivo iz Češke i Austrije, a vredan eksponat iz ovog “opusa” je kristalna čaša posvećena mitropolitu Stefanu Stratimiroviću sa motivom kamenovanja Svetog Stefana.
Metodološki pristup etnološkom materijalu je u stalnoj postavci Muzeja Vojvodine sa cilјem da se vidi “uloga predmeta u integralnom sastavu života i etnosa”.[22] Vojvodina je region u kojem dolazi do preplitanja “geografskih crta i istorijskih fakata” kako je govorio Jovan Cvijić. Vasa Čubrilović navodi istorijsku činjenicu da “celim dunavskim prostorom nikada nije trajno vladala jedna država, niti ga je naselјavao jedan narod, niti je u tome prostoru preovlađivala jedna kultura.”[23]
U sali 9 izložena je raznovrsnost narodnih nošnji u Vojvodine, kao presek istorijskog živlјenja na panonskim prostorima. S obzirom na sastav stanovništva “upravo nacionalni kostim u ovim krajevima ima višestruki značaj”.[24] Ovaj etnološki, “kostimografski” materijal čine svečana ženska oglavlјa kao reprezentativni primerci odevnog tekstila. Kapa “zlatara” je bila vrhunac umeća modela preuzetih iz evropskih radionica.
U domenu arhitekture poluzemunice su kućna staništa XVII veka, a karakteristična vojvođanska kuća je sa zabatom-ravna površina koju zatvara dvoslivni krov pokrivan trskom i šindrom. Tokom 18. veka naselјa se zbijaju u ušorena sela, “gomilaju” se barokni stilski detalјi, ne samo na zvonicima seoskih crkava.
U sali 7 prikazane su alatke za okopavanje i seču useva (motike, vile, srpovi, kose, drveni plugovi…) uz oruđa žetvene i vršidbene radove, kao i postrojenja za mlevenje žitarica (vodenice, suvače).
[21] Vojvođanski muzej: 1947-1977. Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1977, str. 50.
[22] Dragoslav Antonijević. Uvod. Muzej Vojvodine: stalna postavka. Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1977, str. 268.
[23] Isto, str. 266.
[24] Mirjana Maluckov. Narodne nošnje. Muzej Vojvodine: stalna postavka. Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1977, str. 362.
O etnologiji “ženskih radova” tj. tkalačkoj delatnosti, piše Bratislava Idvorean Stefanović u monografiji Muzej Vojvodine stalna postavka.[25] Najčešći motive reprezentativne zbirke ikona na staklu iz prvih decenija 18. veka , koje su u vojvođanske crkve i manastire stizale iz radionica u Somboru i Staparu, su Raspeće i Bogorodica sa Hristom.
Vodič Vojvođanski muzej: 1947-1987 (Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1987) evidentira 61 takvu ikonu. Osim ikona, mobilijara-nameštaja za odlaganje stvari, “značajna (je) kolekcija od 63 devojačka sanduka, od kojih su neki nastali početkom 19. veka, a jedan je iz 1796. godine.”[26] Zidni satovi kao deo enterijera seoske kuće polovinom 19. veka čine izložbeni postavku veoma autentičnom i ambijentalnom.
Običajna etnologija zastuplјena je predmetima koji imaju genezu u “određenim ritualima i magijsko-religijskim radnjama.”[27] svih vojvođanskih etničkih grupa. To su kolevka sa opremom, dečje igračke, svadbeni peškiri, posmrtni pokrovi i drugo. U “zanatskoj zbirci” najbrojniji su liciderski kalupi.
U okviru Etnološkog odelјenja Muzeja Vojvodine su i Vanevropska zbirka, zbirka Jelice Belović Bernadzikovske, zbirka dr Jovana Pačua i druge.
Nekadašnji dvorac vojvođanske porodice Dunđerski u mestu Čelarevo je rešenjem pokrajinskih vlasti 1967. Godine dodelјen tadašnjem Vojvođanskom muzeju. Od maja 1968. godine tamo je stalna postavka stilskog nameštaja predmeta primenjene umetnosti 18. i 19. veka.
Etnološki deo postavke specifičnim jezikom govori prave stvari o čoveku ovog podneblјa sa namerom da bi “produžio u pamćenju etnički i kulturni identitet i savladali otuđenja, zajedno sa mnogim današnjim iskušenjima.”[28]
4. IZDAVAČKA DELATNOST
Izdavačka delatnost Muzeja Vojvodine vezana je za časopis Rad Muzeja Vojvodine i kataloge koji prate svaku tematsku izložbu. Stalna postavka (formirana 1990, dopunjena 1996. godine) predstavlјena je monografijom Muzej Vojvodine: stalna postavka objavlјena u Novom Sadu 1997. godine povodom jubileja, stopedesetogodišnjice rada Muzeja Matice srpske, Vojvođanskog muzeja, Muzeja Vojvodine.
[25] Bratislava Idvorean Stefanović. Tkanje. Muzej Vojvodine: stalna postavka. Novi Sad: Muzej Vojvodine, 1997, str. 307.
[26] Vojvođanski muzej: 1947-1977. Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1977, str. 66.
[27] Vesna Marjanović. Običaji. Muzej Vojvodine: stalna postavka. Novi Sad: Muzej Vojvodine, 1997, str. 351.
[28] Dragoslav Antonijević. Uvod. Muzej Vojvodine: stalna postavka. Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1977, str. 276.
Prvi broj časopisa Rad Muzeja Vojvodine izašao je 1952. godine. Iz sadržaja se saznaje da je Odelјenje za zaštitu Vojvođanskog muzeja radilo na sanaciji županijske zgrade u Somboru, da su isti proces prošli eksponati iz dvorca Rajačića. Tih je godina urađena zaštita biblioteke dr Georgija Mihailovića iz Inđije (otkuplјena za Biblioteku Matice srpske), kao i muzejskih predmeta i biblioteke braće Vujić iz Sente. Jubilarni, pedeseti broj časopisa Rad Muzeja Vojvodine izašao je iz štampe tokom jeseni 2008. godine, u vremenu kada se proslavlјao Dan Muzeja Vojvodine (26. oktobar).
U elektronskom katalogu Biblioteke Matice srpske (www.bms.rs) danas ima više od 1200 zapisa – tekstova radnika i saradnika Vojvođanskog muzeja od 1952. godine do danas. Stručno su indeksirani kekstovi o muzejskoj stalnoj postavci, kao I radovi zborničkog karaktera koji prate muzeološki rad u Novom Sadu i Vojvodini. Arheolog Predrag Medović (Praistorijske kulture na tlu Vojvodine sa izložbenim katalogom, 1984), tekstovi istoričara Slavka Gavrilovića (Arhiva Ujedinjene Omladine srpske u Vojvođanskom muzeju (1955), za Rad Muzeja Vojvodine pisali su i pišu etnolog Mila Bosić (Božićni običaji Srba u Vojvodini, serija tekstova i studija 1985. godine); saradnici u časopisu su i Radovan Bunardžić, Bogdan Brukner, Velika Dautova Ruševlјan, Mirjana Maluckov, Vesna Marjanović…
Vojvođanski muzej je svojevremeno inicirao stvaranje Društva muzejskih radnika Vojvodine. Ova strukovna organizacija je 1962. godine štampala prvi broj časopisa Spona koji je izlazio do kraja osamdesetih godina 20. veka. Društvo muzejskih radnika Vojvodine je sarađivalo u časopisu Muzej koji je od 1948. do 1965. godine izlazio u Beogradu, kao i u periodičnoj publikaciji iz Zagreba Muzeologija.
5. BIBLIOTEKA MUZEJA VOJVODINE
Biblioteka Vojvođanskog muzeja je formirana u prvoj deceniji nakon Drugog svetskog rata, u vremenu kada muzejska i bibliotečka delatnost u Vojvodini dobijaju na intenzitetu. Biblioteka je počela sa radom 1952. godine kada je uazbučen katalog i organizovan prema decimalnoj klasifikaciji. Početni fond se sastojao od skromnih 3.000 knjiga, da bi danas, kao posebna organizaciona jedinica Muzeja Vojvodine, Biblioteka sarađivala sa 400 ustanova u Evropi i svetu. U sastavu Biblioteke Muzeja Vojvodine je i kolekcija sa više od 2.000 naslova jednog od najznačajnijih srpskih arheologa Miloja Vasića (1869-1956) koji je iskopavanjima arhoeloških lokaliteta u Vinči dokazao stručnoj javnosti da podunavska kultura potiče iz Sredozemlјa i prednje Azije, a ne iz nordijskih zemalјa). Biblioteka i Muzej su u međusobnom “prirodnom sadejstvu”, napominju autori obeju struka. Jedan od argumenata je što se i danas Britanski muzej dan danas zove Biblioteka Britanskog muzeja…
6. MUZEJI I IZAZOVI VREMENA
Heritologija – nauka o muzeologiji (ukoliko je dilema sa početka teksta da li je ta delatnost, nauka, razrešena) priznaje da ova “disciplina” tumači svet u kojem se “malo ili ništa ne događa” i definiše muzeje kao otvorene znanstvene knjige ilustrovane trodimenzionalnim trofejima… “Pitanja, sumnje, strahovi, sve je izvan njih.”[29] Poznavaoci muzeoloških prilika smatraju da ideologija profita kao “jedina preostala ideologija” utiče i na delatnost muzeja. Kako je u ekonomiji slobodnog tržišta “sve roba”, to su i kulturna i muzejska ponuda. Muzeji, smatra isti autor, slabo stoje na skali političkog i medijskog interesovanja, nedostaje im jak i čvrst imidž i snaga da deluju na realne okolnosti. Kako privući potrošače da budu “vrednosni” konzument kulture, a ne samo statistički broj u godišnjem izveštaju ? Kako dalјe uz ove nimalo optimističke poruke ?
Savremeni muzej podrazumeva svest o korisniku, a njegova se opservacija potrebno pomeriti izvan one latinske: Oculus habent et non videbunt – Imaju oči a ne vide. Danas je niz služni u muzejima zaduženo za edukaciju i promociju “gledanja”. Izazovi vremena današnjeg nalažu rekapitulaciju muzeja: muzeja kao mesta za čuvanje identiteta, sinteze, korektivnog i adaptivnog faktora društva, kao sredstva demokratskog živlјenja koji projicira dostupnost, informisanost, mobilnost… „Sva ova mesta“ treba da osvoji i Muzej Vojvodine u Novom Sadu. Muzej Vojvodine u Novom Sadu ima Pedagošku i Službu za odnose sa javnošću koja afirmiše muzeologiju, promoviše javno pozicioniranje Muzeja. Komunikacijom preko interneta savremenom prezentacijom muzeoloških sadržaja sa adrese
http://www.muzejvojvodine.org.rs/
pokazuje da je Muzej Vojvodine u Novom Sadu usvojio i primenio savremene muzeološke i marketinške principe rada.
Muzej Vojvodine u Novom Sadu od prve zbirke u peštanskom Tekelijanumu do poslednjih dvadeseti i četiri godine kako nosi ovo ime, sa iskustvom vremenâ koja su prošla, čini se, ipak odoleva iskušenjima vremenâ koja dolaze.
[29] Šola, Tomislav. Marketing u muzejima ili O vrlini i kako je obznaniti. Beograd: Clio, 20012, str. 14.
LITERATURA I ELEKTRONSKI IZVORI:
1. Vojvođanski muzej: 1947-1977. Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1977.
2. Vojvođanski muzej: 1947-1987. Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1987.
3. Muzej Vojvodine: vodič stalne izložbe. Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1990.
4. Muzej Vojvodine: stalna postavka. [vodič]. Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1997.
5. Gavrilović, Ljilјana. Kultura u izlogu: ka novoj muzeologiji. Beograd: Etnografski institut SANU, 2007.
6. Kumović, Mladenko M. Muzeji u Vojvodini: 1847-1997: kulturna politika i razvoj. Novi Sad: Muzej Vojvodine, Panpapir, 2001.
7. Milisavac, Živan. Istorija Matice srpske. Deo 1: vreme nacionalnog buđenja i kulturnog preporoda: 1826-1864. Novi Sad: Matica srpska, 1986.
8. Šola, Tomislav. Marketing u muzejima ili O vrlini i kako je obznaniti. Beograd: Clio, 20012.
http://www.muzejvojvodine.org.rs/index.php/o-muzeju-vojvodine
http://www.narodnimuzej.rs/
http://www.nocmuzeja.rs/
http://www.hilandar.info/
http://www.hilandar.org/
