Miloš Janković
Ikonoborački spor
UVOD
Ikonoborački spor, koji je uz prekide i različite privremene ishode i rešenja po suprotstavljene strane, trajao duže od jednog veka, period je u istoriji vizantijske države kome su mnogi autori posvetili naročitu pažnju. Razlozi za tako naglašen interes su mnogobrojni, a aspekti iz kojih je pitanje ikonopoštovanja razmatrano praktično obuhvataju čitav korpus društvenih nauka i naučnih oblasti.
Ikonoborstvom i ikonofilijom, pored teologije i njenih nauka – hristologije, dogmatike, patristike, eshatologije, teorije i prakse ikonopisa, pa i liturgike – bavile su se i istorija, istorija umetnosti (naročito crkvene), estetika, filozofija (i njene grane – filozofija umetnosti i filozofija religije). Nekako po strani, uz samo usputne napomene i tek u naznakama, ostala je pravna nauka, tako da čak i crkveno pravo ovu temu tretira nedovoljno precizno, držeći se samo kanona VII Vaseljenskog sabora i pravila nekih od Pomesnih sabora ili crkvenih otaca.[1]
Upravo to je bio razlog za odabir teme za ovaj rad, uz želju da se istorijsko-pravni aspekt ovog spora osvetli i da se ukaže na sve posledice koje je sukob naknadno proizveo – od kojih su mnoge, kroz formu kanona i/ili drugih crkveno-pravnih instituta, postale sastavni deo srednjovekovnog, pre svega crkvenog, prava.
Ikonoborstvo (726-842), kao jeres, pre svega je istorijska činjenica; javilo se u sklopu određenih društvenih, državnih i crkvenih okolnosti i promena, imajući pri tom i dogmatsku potku, ukorenjenu još u starozavetnoj zabrani svakovrsnog izobražavanja Boga. Osnovni optužujući argument ikonoboraca u odnosu na ikonofile je bio idolopoklonstvo, odnosno stav da verni koji poštuju ikone zapravo „poštuju daske, stenje i zidove”. Tu se, sledstveno ranije rečenom, razvila i prirodna, logična spona sa mnogim jeretičkim učenjima iz prvih sedam vekova Hrišćanstva, a potkrepljena autoritetom
[1] Popović, R.V., protojerej, Vaseljenski sabori(odabrana dokumenta), treće dopunjeno izdanje, prevod sa grčkog episkop A. Jevtić, Beograd, 2002, str. 156.; Oros vere VII Vaseljenskog sabora.
Careva ikonoboraca, pa i delom uticajnih jeraraha same Crkve – ta jeres je ozbiljno uzdrmala katoličansku Crkvu i jedno vreme (period ikonoboračkog Sabora 754. god.) bila i ravnatelj sveukupnog, crkvenog pa i državnog života. Ikonoborstvo je „suštastveno hristološka jeres, jer je povezano sa potcenjivanjem ili pak odricanjem istine bogovaploćenja”.[2] Ukoliko se, pak, sumnja u bogovaploćenje na osnovu toga što se odbacuje mogućnost izobrazivosti Hrista (ili Bogomajke, i svetih, ili bilo kog člana nebesne jerarhije u krajnjem), zapada se u neku od jeresi (doketizam, monofizitstvo i dr.) u zavisnosti od toga iz kojih razloga se uzima da je izobrazivost Gospodnja nemoguća. Postoje, međutim, i mišljenja da je ikonoborstvo potpuno autohtono jeretičko učenje, čak i da uopšte nije hristološka jeres,[3] nego dogmatska različitost koja ima uporište u izvornom Pravoslavnom učenju napuštenom tokom vremena.
Bilo kako bilo, više od jednog veka trajao je sukob između ikonoboraca i ikonofila (ikonoborci su imali dva, „lažna” Sabora, 754. i 815. godine; na onom 754. godine učestvovalo je čak 338 episkopa, koji su jednoglasno glasali protiv ikona i ikonopisa), mnoge vredne ikone su spaljene, mnogi mozaici – koji su krasili Konstatinopolj i druge vizantijske gradove uništeni, rastureni ili prekrečeni, a stradao je i nemali broj ljudi, a još veći broj bio podvrgnut mučenju, progonima i ponižavanju. Period Isavrijske i Amorijske dinastije na tronu vizantijskog carstva (717-867) bio je, dakle, period ikonoborstva, a po svojoj suštini i po načinu ispoljavanja predstavljao je zapravo spor i borbu crkve i države, odnosno cara. Ta veza između verskih i političkih problema u Vizantiji možda ni u jednoj drugoj prilici nije bila očiglednija, nego u vreme ikonoboračkog pokreta. Saborom iz 843. godine, organizovanim za vreme carice Teodore i odlukama donetim na njemu, okončan je razdor duži od jednog veka.
[2] Bulgakov, S., protojerej, Ikona i ikonopoštovanje, (dogmatički ogledi), prevod I.Marić, Beograd, 1998, str.13.
[3] Lebedev, A.Š., Istorija Svetih Vaseljenskih Sabora knjiga III, Moskva, 1876, str. 221.
IISTORIJSKI ASPEKT SPORA
1. Uzroci spora
Istorijsko razmatranje svih uzroka koji su izazvali ikonoboračku krizu odvelo bi nas u širinu i, sasvim sigurno, udaljilo od osnovne teme ovog rada, budući da je sam sukob, po svojoj pojavnosti, imao samo naizgled obeležja čisto crkvenog, dogmatskog i kanonskog raskola, dok je po svojoj suštini on predstavljao klasičan primer sukoba Crkve i države, odnosno sukob državne vlasti, oličene pre svega u caru, i crkvene jerarhije (dakle, crkve kao dela administrativno-državnog aparata vizantijskog carstva), čiji je predstavnik naročito bilo monaštvo.
No, radi potpunog sagledavanja uzroka koji su do spora doveli, nužno je dati osnovne odrednice skicirajući društveno-istorijske, političke i religijske okvire u kojima je do sukoba došlo. Osim toga, potrebno je, bar fragmentarno, dati i opšte dogmatske parametre, naravno bez dubljeg ulaženja u hristološki, to jest, bogoslovsko-filozofski aspekt analize uzroka. Samo u sintezi svih ovih elemenata, uz analizu njihovih međusobnih i međuzavisnih odnosa, sagledavajući uzročno-posledične veze među njima, kao i celokupnost konkretnih istorijskih okolnosti u kojima se sukob javio i dobio oblik (i oblike) koji je imao – moguće je steći koliko-toliko jasnu sliku o jednom od najvećih raskola u dvadesetovekovnom trajanju hrišćanske Crkve.
1.1. Dogmatski uzroci spora
Teološki gledano, Ikonoboračka kriza je posledica različitog hristološkog pristupa problemu mogućnosti likovnog izobražavanja lika Isusa Hrista, Bogorodice i svetitelja, kao i likovnog prikaza scena iz života Gospodnjeg i Njegovih svetih. U tom smislu, neophodno je dati bogoslovsku suštinu rasprave u najkraćem.
Ikonoborstvo je pravac jeretičkog monofizitskog učenja. Monotelitska i monoenergetska jeres, koje su nastavak monofizitske (Evtihijeve) jeresi, pojavile su se početkom VII veka. Monoteliti su priznavali u Hristu jednu volju i jedno dejstvo (energiju) – Božansku, nasuprot Pravoslavnom učenju da u Gospodu, neslivene postoje dve volje i dve prirode – Božja i ljudska, te da je Gospod Isus Hrist i Bog i čovek, Bogočovek, i da su u Njemu objedinjene obe, ali da u Njegovoj ličnosti (ipostasi, liku) postoje nesliveno, nepromenjivo, ali i nerazdvojivo i nedeljivo. Kroz tu Gospodnju neslivenost priroda Njegovih, tj. kroz samog Gospoda – dolazi se do krajnje svrhe postojanja svakog čoveka, do oboženja; no, da bi do oboženja došlo, nužno je da postoji i sinergija – ljudsko voljno sadejstvo, saučestvovanje u tom procesu. Na ovaj način su dogmatsku suštinu ikonoboračkog spora shvatali i mnogi autori. [4]
Ovako bismo, u najkraćem, mogli predstaviti teološko-filozofsku osnovu spora, pri čemu je potrebno istaći da on u početku i jeste imao samo dogmatsku osnovu, da se javio u učenim crkvenim krugovima, a da je ono što mu je dalo obličje političke borbe i, kasnije, dovelo do toga da pitanje ikonopoštovanja postane državno pitanje i državni problem najvišeg ranga – došlo naknadno, uz uticaj mnogih drugih činilaca, koji sa verom, religijom i crkvom nisu imali takvu vrstu povezanosti.
Glavni problem u teološkom razmatranju ikone, a samim tim i osnov spora oko poštovanja ikone, jeste način na koji je moguće, da parafraziramo S. Bulgakova – objasniti njenu vidljivost nevidljivog. U ikoni, kao slici, likovnoj predstavi (što ona prvenstveno jeste) sabivstvuje prvolik, sabivstvuje izobraženi. Teškoća poimanja i „priznavanja bez-obraznosti, a time i neizobrazivosti božanstva, s jedne strane, a i Njegove predstave po nama kroz primanje čovečijeg oblika, a time i izobrazivosti, s druge”[5]– osnova je sporenja koje je kasnije poprimilo sasvim druge oblike i dovelo do mnogobrojnih promena u gotovo svim segmentima vizantijskog društva.
Ikonofili su, dakle, zastupali stanovište, da je ikona kroz simboliku ikoničnog oprisutnjenja izobraženog lika – realnost neba na zemlji, odnosno potvrda bogovaploćenja – kao temeljnika, kao krunskog dokaza hrišćanske religije. Ovaploćenje Isusa Hrista je osnova hrišćanstva, dogmat vere koji je ishodište celokupnog hrišćanskog učenja. Ili, kako je to rekao sveti Teodor Studit, jedan od aktivnih učesnika ikonoboračkih rasprava: „Hristos koji se ne može opisati bio bi neovaploćeni Hristos”. [6]
[4] Florovski, G., protojerej, Istočni oci V-VIII veka, manastir Hilandar, 1997; Popović, J., Opšta Crkvena istorija I-II, reprint, N.Sad, 1995; Popović, J., Dogmatika Pravoslavne Crkve, Beograd, 1932; Majendorf, J., Vizantijsko bogoslovlje, Beograd, 2001; Brija, J., protojerej Rečnik Pravoslavne teologije, prevod episkopa Mitrofana (Kodića), Beograd, 1999.
[5] Bulgakov, S., protojerej, navedeno delo, str. 27.
[6] Studit, T., Antiheretics I, PG 409C; prema Majendorf J., Vizantijsko bogoslovlje, Beograd 2001, str. 75.
Osim toga, svoje klanjanje ikonama i njihovo poštovanje, na optužbe ikonoboraca za idolopoklonstvo, ikonofili su pravdali argumentima koje je najbolje i najkraće izrazio Jovan Damaskin (još jedan od ključnih učesnika u teološko-dogmatskim raspravama): „Tako se ja ne poklanjam ikoni kao Bogu, nego preko ikona i svetih prinosim Bogu poklonjenje i čast”.[7]
Ikona je, govorili su njeni poštovaoci, da ponovimo uspelu sintagmu oca Pavla Florenskog – „vidljivo jevanđelje”, ona jeste Sveta knjiga za one koji ne znaju slova (a koji su u to doba činili ogromnu većinu), pa samim tim ima i obrazovnu funkciju, pored njene kanonom i crkvenim učenjem određene uloge.
Ono što je na ikoni predstavljeno, kao i način na koji je predstavljeno, uz ono što nam ta predstava poručuje – čini trojstvo koje određuje simboličku pojavnost ikone, okazuje spoj dva vremena, dva sveta, dva samo naoko odvojena suštastva – Božijeg i ljudskog. A ona su, zapravo, spojena u jedan – neizraziv, nesaopštiv, nedomisliv, nesaglediv – a ipak vidljiv i prisutan, projavljen u Božjoj volji, u Njegovoj energiji, u Njegovoj sveprisutnosti.
Simbolika ikoničnog oprisutnjenja izobraženog lika i jeste početak sricanja ikone, njenog punog razumevanja, poimanja njene liturgičkne suštine, njenog viđenja očima duše, umozrenja koje biva sposobno da shvati da je „Hristos mogućnost svake svete slike”[8]
Protivnici ikonopoštovanja, ikonoborci, koji su zapravo i savremenim jezikom kazano – bili raznorodne vrste frakcija različitih vrsta jeresi koje su se u to doba pojavljivale (od kojih su neke već pomenute, a kojima svakako treba pridodati i pavlikijance i manihejce), nasuprot ovim stavovima smatrali su da je ikonopoštovanje oblik idolopoklonstva i da odstupa od istinitog, Bogom datog, učenja.
Osim toga, kritika je bila usmerena i na sve obrede i oblike bogosluženja koji su u svom ispoljavanju imali ikonu kao predmet radnje ili činodejstvovanja. Kao bazični argument, polaznu osnovu, ikonoborci su isticali stav iz Starog zaveta, o Mojsijevoj zabrani poklonjenja rukotvorenim likovima (Izl.20:4). U carevom ličnom opredeljenju (Lav III Isavrijanac, 717-741) da se kada su u pitanju ikone zapravo radi o sujeverju, kao i u njegovoj želji da izvrši korenite promene u carevini u svim sferama, pa i u pitanjima religije i odnosa crkve i države, odnosa svetovne i duhovne vlasti, nalazili su dodatnu
[7] Damaskin, J., Apologetska slova protiv opadača svetih ikona, časopis Gradac, br. 82-84, 1998, str. 25.
[8] Mijač, B., Ikona sveta slika, Beograd, 1997, str. 130.
snagu i potporu za dogmatsku utemeljenost u čistotu svog verskog ubeđenja. Na ovakav stav cara, pa i careva koji su posle njega bili u dugom vremenskom periodu protivnici ikonopoštovanja, veliki uticaj je imalo i njihovo nevizantijsko poreklo, kao i pojačan upliv islamske religije i filozofije – koje takođe zabranjuju likovno predstavljanje svetitelja.
Tokom vremena, i jedna i druga strana je pronalazila obilje teološko-filozofskih argumenata u prilog stavu koji je zastupala, ali se mi time ovde nećemo baviti. Dogmatska osnova spora je bila samo početak, iako su se učene rasprave vodile sve vreme sukoba i imale svoje istaknute i, za ono vreme, veoma obrazovne i uticajne zastupnike.
Ikonoboračka kriza se razrastala, i na to njeno razrastanje i usložnjavanje njenih pojavnih oblika, kao i efekata koje je na Vizantiju tog doba imala, osim dogmatskih uticali su i mnogi drugi faktori.
1.2. Društveno-ekonomski uzroci spora
Ikonoboračka kriza je imala svoj, možemo reći, pripremni period za vreme kratkotrajne vladavine Jermenina na vizantijskom prestolu, Vardan-Filipika (vladao 711-713).
Period vlasti ovog po svemu „beznačajnog cara”[9] ostao je upamćen po rasplamsavanju hristoloških rasprava, jačanju monofizitske i monotelitske jeresi, kojima je i sam car bio naklonjen, i po konstantnom pogoršavanju unutrašnjih – ekonomskih, pre svega – prilika, po spoljnopolitičkim pritiscima i opadanju snage Bizantije prema ratobornim susedima (Bugarima naročito, ali i prema Arapima). Sve to je rezultiralo pobunom trupa iz teme Opsikija i svrgavanjem i oslepljenjem Filipika 3. juna 713. godine.
Za kratko vreme na tronu su se smenila dva cara (Atanasije II i Teodosije III), da bi konačno vojska iz tema Anatolika i Armenijaka 25. marta 717. godine sebi za cara izglasala veštog vojnog komandanta, poreklom Sirijca, Lava III Isavrijanca, rodonačelnika istoimene dinastije.
[9] Ostrogorski, G., Istorija Vizantije, Beograd, 1996, str. 162.
Na osnovu navedenog, lako je uočiti u kakvom društveno-politički osetljivom trenutku dolazi do dodatnih tenzija izazvanih sporenjem oko pitanja ikonopoštovanja. Upravo u tom času, na presto Vizantije stupa jak i odlučan čovek, vojnik po profesiji, kome je jedini cilj da poljuljanu državnu vlast učvrsti, povrati izgubljene teritorije i na unutrašnjem planu podigne ekonomiju, omogućavajući na taj način veće prihode ispražnjenoj državnoj kasi.
Međutim, mere koje je on preduzeo, uključujući i izdavanje tzv. ikonoboračkog Edikta (kao pravnog akta, izraza careve volje), dovele su do toga da danas većina istoričara smatra da „Lav Isakrijanac snosi odgovornost za prilično grub način na koji je osetljivo pitanje vere i bogopoštovanja vlada prepustila vojnoj i policijskoj vlasti, koja je uvredila religiozno osećanje naroda i od lokalnog pitanja napravila problem od državnog značaja.”[10]
Bez obzira, dakle, što su „istorijske prilike merama koje je Lav III preduzeo davale obeležja nužnosti, državne nužnosti”[11], i koliki su uticaj na to imale i spoljnopolitičke okolnosti – jednoglasan je stav mnogih autora da je novoustoličeni car vrlo važnom pitanju pristupio nedovoljno promišljeno i taktično, u skladu sa svojom profesijom i, kasnije je postalo jasno, svojim ličnim verskim ubeđenjima.
Suštinu, međutim, predstavlja sukob između svetovnih i duhovnih vlasti, između cara i Crkve: „boreći se protiv ikona, hteli su ti vladari da suzbiju veliki uticaj sveštenstva na narod, a sami da dođu do što veće vlasti u crkvenim poslovima. Crkva, dakle, u ovoj borbi nije branila samo jedan svoj stari običaj, nego se borila i za svoju samostalnost prema državnim vlastima”.[12]
Nadalje, ono što osim opštedruštvenog aspekta zahteva posebnu pažnju, jeste i ekonomski faktor, kao motivišući, za pokretanje jednog spora koji je, ponavljamo, samo naizgled bio versko-dogmatski.
[10] Uspenski, F., Istorija vizantijskog carstva, knjiga prva, Beograd, 2000, str. 606.
[11] ibidem.
[12] Mikić, G., Pregled istorije hrišćanske crkve, Novi Sad, 2003, str. 49.
Crkva u celini, a posebno manastiri i monaštvo u njima, u to vreme predstavlja poseban, veoma moćan i uticajan, društveni sloj – koji je, oslobođen mnogih dažbina i poreza (a monasi i vojne obaveze), bio najkrupniji feudalac, najbogatiji zemljoposednik u vizantijskom carstvu. Kao takav, osim duhovne, Crkva je imala i veliku ekonomsko-finansijsku moć. Samim tim, svojim mnogostrukim mogućnostima uticaja i uticanja, bila je potencijalno opasan suparnik državnoj vlasti, a neretko se i do tada mešala u pitanja iz domena svetovnog ili državne organizacije uopšte, utičući (ponekad i presudno) čak i na izbor cara.
Ekonomska moć Crkve je, dakle, bila jedan od najvažnijih faktora za rasplamsavanje ikonoboračkog spora, pri čemu, naravno, to nije nigde javno proklamovano, već je bilo zaogrnuto u plašt dogmatske rasprave. U istoriji hrišćanske Crkve, naročito u njenih prvih deset vekova, više careva je pokušavalo kroz neke oblike pritisaka (različiti oblici unije dveju vlasti) da ograniči, omeđi, a u krajnjem – zapravo sebi potčini – Crkvenu vlast, rukovodeći se, pre svega, ekonomskim interesima, bogatstvom Crkve, ali su najdalje otišli ikonoborački carevi (Lav III i njegov sin Konstantin IV Kopronim, 741-775), „koji su progonili ikone i njihove poštovaoce, posebno monahe, ove poslednje ne samo kao ikonopoklonike, nego i kao neproizvodni i nekoristan stalež u državi”.[13]
U tom smislu, celokupna zakonodavna aktivnost u doba ikonoborstva (pre svega, pravni akti Lava III), predstavlja pokušaj ekonomskog razvlašćenja Crkve i pravnog regulisanja dominantne uloge države (posebno Cara, kao nosioca apsolutne vlasti) u svim društvenim segmentima i pitanjima.
Stoga ne čudi stav da „prva faza u razvoju vizantijskog prava, u kome ono stiče nešto drugačiju fizionomiju nego klasično rimsko pravo, pada u VIII vek, pri čemu mnogi pisci to vezuju za ikonoboračku Isavrijsku dinastiju”.[14]
Želja Lava III da korenito izmeni društvene, ekonomske, političke, administrativne, vojne i verske prilike u posustaloj carevini, ophrvanoj brojnim teškoćama, dovele su do toga da – i pored brojnih nedoumica i polemika u stručnoj
[13] Popović, R.V., protojerej, Pravoslavne pomesne Crkve, Beograd, 2004, str.18.
[14] Avramović, S., Opšta pravna istorija, Beograd, 2004, str. 174.
javnosti – Vizantija u to doba dobije tri važna Zakona, i to: Nomos Georgikos (zemljoradnički zakon), Nomos Nautikos (pomorski zakon) i Nomos Stratiotikos (vojnički zakon), kao i prvi veći pravni zbornik posle Justinijana II – Ekloga (Ecloga ton nomon) – kao „najznačajniji pravni spomenik ikonoboračkog perioda, iz 726. godine, koju je izdao Lav III Isavrijski.”[15]
Na kraju, razmatrajući društveno-ekonomske uzroke ikonoboračkog spora, nužno je spomenuti i politički aspekt te borbe, primeren u shvatanju ondašnjim prilikama i dobu, kada politika i politička borba nisu bile ono što pod tim pojmovima danas podrazumevamo.
Naime, staleška slojevitost i organizovanost ondašnjeg vizantijskog društva i države nije u tu podelu uključivala i Crkvu. „U ovom kontekstu postavlja se problem crkve. Čudno je što sami Vizantinci, kada govore o staležima, u njih nikad ne uključuju crkvu i klir.”[16] Samim tim, Crkva, stojeći po strani od ukupne društvene strukture, a imajući veliku duhovnu i ekonomsku moć i uticaj, nužno dolazi pod udar državne vlasti, koja teži sebi sve da potčini i sve da kontroliše. Neki od pokušaja tzv. simfonije, to jest – zajedničarenja u vršenju vlasti između cara i crkvenih velikodostojnika, kojih je bilo u istoriji – propali su, i uvek je neka od vlasti imala naglašeniju ulogu i bila dominantnija u odnosu na onu drugu. Sa sve većom sekularizacijom, s jačanjem aparata državne uprave, pogotovu sa izmenjenim tematskim organizovanjem vizantijskog carstva, država, odnosno Car, postaje osnovni nosilac vlasti, pre svega one izvršne. Crkvi, nasuprot tome, ostaju njeni vernici, i ostaje joj duhovni uticaj. Sve to, u krajnjem, kroz bipolarna obeležja, dobija karakteristike ideološke konfrontacije, a onda, kroz jedno versko-dogmatsko i teološko-filozofsko pitanje, poprima i karakteristike klasične političke suprotstavljenosti. Ili, rečima H.G.Beka: „Početna teološko-pastoralna motivacija čini se očiglednom. Tokom sukoba, međutim, parole su bez sumnje i politički zloupotrebljavane. Ova politička manipulacija vodila je do razračunavanja koja nisu imala gotovo nikakve veze s početnim motivom. Režim se mogao osećati ugrožen i žestoko reagovati.”[17]
[15] Nav. delo, str. 177.
[16] Bek, H.G., Vizantijski milenijum, Beograd, 1998, str. 304.
[17] Nav.delo, str. 310.
Da zaključimo: sagledavajući ukupnost društvenih, ekonomskih, političkih, verskih i svih ostalih aspekata vizantijske carevine na početku VIII veka, uočava se da je ikonoborački spor, bez obzira na svoje početne pojavne oblike i razloge, obuhvatio sve segmente i staleže vizantijskog društva, i da je svojom snagom i dužinom trajanja, kao i dubinom nastalih podela, ozbiljno zapretio opstanku carstva. Stupanjem na presto Lav III, spor se razbuktava, oblici ispoljavanja se umnožavaju, ali aparat državne uprave, reagujući represivno i brutalno, nameće ikonoboraštvo kao ispravan i dogmatski utemeljen stav, rešavajući uz to, sistemom različitih (pa i pravnih) mera, i mnoga druga društvena pitanja. Sazivanjem „lažnih” vaseljenskih sabora, ikonoborački carevi pribavljaju ikonoklastima privremenu tapiju na pravovernost, a sebi omogućavaju da verifikuju (i nastave sa sprovođenjem) donete administrativne mere, propise i zakone. Položaj Crkve je znatno oslabljen, ali borba se nastavlja, naročito stoga što i jedna i druga strana ima poznate i priznate, po mnogo čemu uvažene, pristalice. Čak se i u pisanim dokumentima nailazi na dualitet koji će biti osnovna karakteristika ovog perioda u životu Vizantije: „Jedan te isti hroničar pripisuje careve poraze na frontu njegovom izopačenom ikonoklazmu i istovremeno izveštava o delovima vojske koji upravo u caru ikonoborcu vide garanta pobede”.[18]
1.3. Etnički, vojni, verski i ostali uzroci spora
Radi potpunijeg sagledavanja suštine ikonoboračke krize, potrebno je u tu analizu uključiti i one uzroke, one činioce, koji na prvi pogled i ne deluju kao nešto što je imalo, ili moglo imati, uticaja na pojavu i razvoj spora. Međutim, svaki od tih faktora doprineo je usložnjavanju situacije, a u pojedinim periodima imao i znatnog uticaja na obim, pojavnosti i intenzitet sukoba. Primera radi, u literaturi je često isticana činjenica nevizantijskog, odnosno negrčkog porekla careva Iraklijske, Amorejske, pa i Makedonske dinastije – kao bitan faktor njihovog stava u vođenju politike, države, a i u pitanjima vere, to jest religije.
[18] ibidem
Tako, u literaturi nalazimo i sledeću konstataciju: „U svakom slučaju, nadimak muslimanstvujući, koji su savremenici nadenuli Lavu Isavrijancu, ne počiva na njegovoj spoljnoj politici koja je, kako smo videli, upravo islamu zadala najjači udarac, već na stanju njegovog duha i karakteru njegovih ubeđenja”.[19]
Očevidno je, dakle, da je još u ono doba argument koji možemo označiti kao etnički – imao uticaja (ili se bar tako mislilo) na određene mere i postupke koje je država oličena u caru preduzimala. Nailazimo, dalje, na razradu tog etničkog faktora, pa se iznosi i ovakva tvrdnja: „U aktima Sedmog vaseljenskog sabora postoji izveštaj monaha Jovana; on tvrdi da je Lav misao o gonjenju ikona preuzeo od kalifa Jezida (720-724), a da je u tome posredovao Episkop nakolejski Konstantin. Sam Jezid, izdajući svoj akt ili poslanicu Lavu protiv poštovanja ikona, učinio je to navodno i pod uticajem Laodikejskih Jevreja”.[20]
Osim toga, na određene postupke vlasti, bilo kao reakciju na konkretne probleme, bilo kao preventivnu meru, imala je nemali uticaj i bitno izmenjena etnička slika vizantijske carevine tog doba. Naime, doseljavanje Slovena na teritorije pod vlašću Vizantije, stalni sukobi sa njima (a u nekoliko navrata u njihovim pohodima i neuspešno opsedanje Carigrada), iziskivalo je određene postupke vlasti, koji nisu bili isključivo vojne prirode.
U tom smislu, još je i Iraklije doneo određene naredbe i ukaze, kojima je primirio posebno Slovene, dozvoljavajući im da se nasele u pograničnim oblastima carstva, uz obavezu da se odazovu carevom pozivu za učešće u vojnim pohodima, postajući tako „tampon zona i brana od navale drugih naroda u seobi, pre svega Avara i Arapa.”[21]
Lavu Isavrijancu ostalo je, znači, da ono što je već dobro postavljeno kao takvo i obdrži, uz daljnu administrativno-upravnu reformu, kao i konačno versko preobraćanje svih inoplemenih naroda. On je nastavio sa sprovođenjem podele carstva na nove administrativno-teritorijalne jedinice – teme (thema), rukovodeći se pre svega principom spoljne opasnosti koja je od strane Persijanaca, Arabljana, Bugara, Avara i Slovena bila konstantna. Uvođenjem stratiotskog načina (primenjenog naročito na Slovene) raspodele zemlje na sitan posed, uz obavezu vršenja vojne službe, i povećavanjem broja tema (što je, u zbiru, imalo za posledicu slabljenje krupne vlastele, pa samim tim i Crkve, ali i smanjenje samostalnosti velikih gradova) – političko-ekonomskim merama je smiren i kanalisan nagli priliv negrčkog stanovništva i ostvarene pretpostavke za apsolutnu dominaciju centralne vlasti.
[19] Uspenski, F., nav.delo, str. 607.
[20] ibidem.
[21] Avramović, S., nav.delo, str. 160.
Ujedno, kroz tu centralizaciju, gube se obeležja lokalne autonomnosti, a Car na sebe preuzima i u sebi oličava svu vlast, idući čak dotle da izjavi, neposredno pred donošenje Edikta, 726. godine: „Ja sam car i ujedno sveštenik.”[22]
Ovim zalazimo u oblast religije, odnosno onoga što smo okarakterisali kao verske uzroke ikonoboračkog spora, a nije sadržano (i već prethodno objašnjeno) u čisto dogmatsko-filozofskim razlikama i raspravama. Za potpuno sagledavanje svih aspekata ovog sukoba sa pozicija vere i religije uopšte, nažalost, nemamo dovoljno validnih dokumenata one druge, ikonoboračke strane, budući da je jedna od odluka VII Vaseljenskog sabora bila i ta da se sva ikonoklastička dela unište, tako da o njihovim argumentima možemo zaključivati samo posredno, na osnovu retkih fragmenata, ili pak na osnovu odgovora, pisama i dokumenata ikonofila, koji su u velikom broju ostali sačuvani do današnjih dana.
U najkraćem, iz verskog aspekta, a lišeno dogmatskog sagledavanja i promišljanja, možemo reći da „Ikonoborska shvatanja nastaju u istočnim pokrajinama Vizantije kao rezultat ukrštavanja hrišćanskih težnji za čisto duhovnom verom sa uticajima starih hristoloških jeresi i sekti, protivnih spoljašnjem crkvenom obredu, kao i sa uticajima nehrišćanskih religija, Jevrejstva i naročito islama”. [23]
Osim toga, bitno je sagledati i međusobni odnos Crkve i države u tom periodu, ali svakako ne izolovano od sagledavanja njihovog odnosa u prethodnom, odnosno potonjem istorijskom periodu. Taj odnos, višeznačan i višestruko međuzavisan, kulminirao je u razdoblju ikonoborstva otvorenim sukobom, koji je za pojavnost i posledicu često imao i ljudske žrtve i velika materijalna razaranja. Naravno, ono što je u nauci poznato pod pojmom cezaropapizam, za vreme ikonoboračkih careva dostiglo je svoj vrhunac.
Srednjovekovno pravo, naročito vizantijsko, bilo je pod velikim uticajem Crkve, crkvenog kanonskog prava, verskih, dakle, ali i običajnih normi. Ne čudi, onda, blagonaklon stav, čak i današnjih autora, kada se u nekom od akata vlasti ostvari saglasje sa normama koje je vera propisala i kodifikovala. „(…) on ne donosi zakone za Crkvu, već, nasuprot tome, za državu, jer uvođenje kanonskog predanja u carske novele to predanje nimalo ne menja niti dotiče.
[22] Popović, J., Opšta Crkvena istorija (knjiga I), reprint, N. Sad, 1995, str. 765.
[23] Ostrogorski, G., nav.delo, str. 169.
Car-bogoslov ne uvodi ništa novo u kanonsko predanje, koje je zadržalo svoju autonomiju u životu Crkve, ali smatra veoma korisnim da ga učini obaveznim čak i za građansku vlast”.[24]
No, situacija i gledanje na međusobni odnos se drastično menja ako Car počne da donosi akte koji nisu po volji crkvenoj jerarhiji, ili pak odstupaju po svojim normama i onom što propisuju od zvaničnog crkvenog učenja – što je bio slučaj i u pogledu ikona i ikonopoštovanja. Tačnije, rečima autora koji zastupaju crkveno stanovište, ostalo je zabeleženo da je sve do 730. godine, do Lavove naredbe o uklanjanju ikona iz crkava, trajala intenzivna prepiska između crkvenih velikodostojnika i cara, pri čemu je Crkva neodustajno zastupala stanovište da je pitanje ikonopoštovanja isključivo u nadležnosti organa crkvene vlasti. [25]
Razdor se vremenom povećavao, a svoju kulminaciju je dostigao u periodu vladavine Lavovog sina Konstantina V, prozvanog Kopronim (u slobodnom prevodu – onoga kome je ime đubre, što se vezuje za priču da se „kao dete ukaljao u vodi za krštenje i time dao predznak da će ukaljati u svom kasnijem dobu hrišćanstvo i crkvu”).[26]
Kopronimova vladavina (741-775) obeležena je primenom brutalne sile i ostala je upamćena po velikim represalijama koje je ovaj, među vojnicima omiljeni car, preduzeo protiv ikonopoštovatelja. Kao odgovor na to, mnogobrojno monaštvo se dodatno organizovalo i postalo vrlo moćna i uticajna opozicija državnoj vlasti. Svojim ugledom u običnom narodu, a imajući i značajna finansijska sredstva, monasi su u jednom trenutku ozbiljno zapretili Konstantinu V, tako da je car morao da preduzima prave vojne akcije kako bi smirio pobunu. Svojim naredbama otišao je čak toliko daleko da je u zemlji sproveo teror i zaveo strahovladu. „Nekima su oči iskopane, uši i nos odrezani, ruke odsečene, brada katranom namazana i spaljena. Drugima su probijali glavu ikonama. Konstantin je hteo čak i istrebiti monaštvo i zapovedio je monasima da se žene, dao ih je uparene sa ženama terati ulicama Carigrada. Njihovi manastiri su pretvoreni ili u kasarne ili u štale”.[27]
[24] Fidas, V., Kanonsko pravo, Beograd, 2001, str. 32.
[25] Popović, J., nav.delo, str. 765.
[26] Popović, j., nav.delo, str. 766.
[27] Popović, J., nav.delo, str. 767.
Ovde, dakle, prelazimo iz verskih u vojne uzroke spora, to jest one koji možda i nemaju čisto vojničku zasnovanost, ali su bili inicirani ili su se ispoljavali kao uzroci koji su na neki način imali dodirnih tačaka sa vojskom, ili, pak, predstavljaju mešavinu svih do sada razmatranih uzroka – koji su se iskazali i kroz određene vojne apekte.
Naime, novom administrativno-upravnom podelom, povećavanjem broja tema, naseljavanjem velikog broja raznorodnih naroda na teritoriji carevine – usložilo se i, kao primarno, postavilo pitanje spoljne i unutrašnje bezbednosti Vizantije. Stratiotsko organizovanje stajaće vojske, dovoljno velike da istovremeno može biti angažovana na više ratišta i frontova, pored povećanja broja vojnika povećalo je i izdatke za izdržavanje tako velikog vojnog aparata.
Kako je Crkva bila najveći zemljoposednik u carstvu, a kako je bila oslobođena plaćanja svih dažbina, i kako je, u međuvremenu, postala glavni oponent carskoj vlasti, kao logičan zaključak se nametnulo rešenje da upotrebom vojske za gušenje sukoba i ekonomskim razvlašćenjem Crkve, Car postiže dvostruko pozitivan rezultat. Vojne jedinice neangažovane na granicama carstva imaju borbeni zadatak unutar zemlje, i ujedno se dolazi do sredstava koja će popuniti državnu blagajnu i omogućiti caru da tu vojsku i plati, čime dodatno obezbeđuje lojalnost i odanost sebi. U krajnjem ishodu, primenom sile vrši centralizaciju vlasti, što mu opet omogućava da nastavi sa svim ostalim administrativno-upravnim reformama, čime državu u celini izvlači iz krize u koju je bila zapala. Kao poslednje, ali ne i najmanje važno, konačno rešava pitanje dualiteta između dve vlasti, duhovne i svetovne, u korist ove druge, oličene u njemu, Caru, samom.
Na kraju, sasvim izvesno je da su na karakter, intenzitet i pojavne oblike ikonoboračkog spora imali uticaja i mnogi drugi faktori i uzroci, koji, možda, sami po sebi i nisu bili opredeljujući i mnogo bitni. Oni su, u međusobnoj povezanosti sa ovima koji su ovde bili podrobnije razmatrani, i u sklopu datih istorijskih i političkih okolnosti i prilika onog doba, doprineli da jedno teološko-dogmatsko pitanje preraste samo sebe i postane pitanje života ili smrti, opstanka ili nestanka, najveće i najmoćnije države ranog Srednjeg veka.
Nužno je pomenuti da je uticaja na sukob, na njegovu prirodu i suštinu, imalo i lično versko opredeljenje careva ikonoboraca, njihovo obrazovanje, karakter, temperament i ostali segmenti iz psihologije jedne ličnosti, kao i isti ti parametri u ličnostima ikonobranitelja. Treba reći da je ikonoboračka borba, „koja je počela u određeno vreme i pod određenim okolnostima, bila izložena istorijskoj evoluciji, tako da su postepeno pokretana sve nova i nova pitanja koja nisu bila u dometu Lavove ikonoboračke politike, ali su lagano izranjala u skladu sa karakterom i obrazovanjem ličnosti koje su učestvovale u tom pokretu.”[28]
Sveukupnost uzroka koji su do spora doveli, ali i celovitost promena koje je on u vizantijskom društvu proizveo, isti autor sažeo je i izrazio ovako: „Ikonoborački pokret je zadirao u suštinska pitanja hrišćanskog veroučenja. (…) Tokom vremena ikoboračkom pokretu se priključuju politički motivi; najzad, on se usložnjava borbom među etnikonima koja je u sebi nosila pretnju grčkom elementu kao osnovi tog poretka stvari koji se izražava terminom vizantizam.”[29]
Naravno, Vizantija – kao centar ondašnjeg sveta, kao novi, drugi Rim, kao lučonoša hrišćanstva u to doba – u svemu je prednjačila i u svemu se držala forme. Tako je i u pogledu sporenja oko ikonopoštovanja, sve ono što su istorijski trenutak i okolnosti nametnule, svoj konačni formalni izraz, osim u nameri i činjenju, našlo i u određenim pravnim normama i aktima.
PRAVNI AKTI KOJI SU DONETI
Bez obzira na svu grandioznost i vrednost Justijanove kodifikacije, već u VI veku, prvo u vidu carskih Novela, a potom u vidu izvoda iz Justinijanovih zbornika sačinjenih od privatnih lica, vršena su određena prilagođavanja. Te prve izmene bila su obično određena skraćenja zbog glomaznosti Kodifikacije.
Vizantija VII i VIII veka obilovala je problemima. Borbe sa varvarima bile su stalna pojava. Novi narodi su dolazili i naseljavali teritoriju carevine. Oni su sa sobom donosili svoju kulturu i običaje, kao i pravo koje je bilo na znatno nižem nivou. Na taj način došlo je do snižavanja nivoa kulturnog, pa i pravnog života. Ta, makar i beznačajna
[28] Uspenski, F., nav.delo, str. 607.
[29] Uspenski, F., nav.delo, str. 629.
primitivizacija pravnog života, kao i crkvena borba za vreme „ikonoboraca” uslovile su novu kodifikaciju prava.[30]
Do VII veka postojala je u Vizantiji praksa da carevi sazivaju crkvene sabore, rukovode njihovim radom, pa samim tim i bitno utiču na mnoga dogmatska pitanja u crkvi. Do tada postojeći princip quod principi placuit, legis habet vigorem,[31]po rečima Ostrogorskog dobija paralelni princip quod principi placuit canonis habet vigorem.[32] Prevlast države nad crkvom u duhu antičke rimske tradicije ponovo su energično sprovodili u VIII veku carevi ikonoborci, koji su negiranje ikona silom nametnuli crkvi.[33]
Kako su se početkom VIII veka stekli uslovi za novu kodifikaciju, bolje reći neophodnu preradu, u smislu prilagođavanja Justinijanove kodifikacije, car Lav Isavrijanac je to i učinio. On je 726. godine izdao Eklogu. Verovatno su iz istog doba još tri zakona: Zemljoradnički zakon (Nomos Georgikos), Pomorski trgovački zakon (Nomos Nautikos) i Vojnički zakon (Nomos Stratiotikos).
1.1. Zemljoradnički zakon(Nomos georgikos)
Ne može se sa sigurnošću utvrditi vreme donošenja ovog zakona, ali je nesumnjivo reč o kraju VII i sredini VIII veka. Pominju se dva moguća razloga za donošenje ovog važnog zakona. Jedan je doseljavanje Slovena koje je uslovilo promenu demografske strukture carstva, pa samim tim i promene odnosa na selu koje je ovaj zakon regulisao. Drugi moguć razlog je učvršćenje centralne vlasti koja je želela da ojača i stavi pod potpunu kontrolu novi sloj slobodnih seljaka-vojnika (stratiota). Takođe je trebalo seoskoj opštini obezbediti status organizovane i jake upravne i poreske jedinice u okvirima nove tematske organizacije.
Iako skoro svi zakonski propisi Vizantije polaze od Justinijanove Kodifikacije kao osnove, ovaj zakon se znatno razlikuje od dela Kodifikacije koji reguliše istu materiju.
[30] Solovjev, A., Istorija slovenskih prava, Zakonodavstvo Stefana Dušana cara Srba i Grka, Beograd, 1998., str. 100.
[31] D.1, 4, 1
[32] Ostrogorski, G., nav.delo
[33] Taranovski, T., Istorija srpskog prava u Nemanjićkoj državi, Beograd, 1996. str. 308.
Donošenje Zakona ukazuje na činjenicu da su odnosi na selu u Vizantiji do te mere bili promenjeni da se na njih više nisu mogla primenjivati pravila rimskog prava. Naime, na te odnose su se pre mogla primeniti običajna pravila, kao i odredbe feudalnog prava, koje je suštinski po svom sadržaju mnogo biliže varvarskom pravu. Otuda je sasvim razumljiva sličnost odredaba Zakona koje regulišu ovu materiju sa odgovarajućim odredbama varvarskih zbornika. Neki pravni istoričari ovaj zakon nazivaju „slovenskim”, jer je veliki broj rešenja preuzeo iz običajnog prava Slovena, koji su u vreme njegovog donošenja već uveliko izmenili demografski sastav Vizantije. Sadržinski, on je mešavina osnovnih vizantijskih propisa iz ove oblasti i slovenskog običajnog prava koje reguliše istu materiju. Nesumnjiva je želja države da učvrsti svoju suverenu vlast nad Slovenima, ali i da pri tom prihvati stvarnost, tako što će usvojiti i jedan deo njihovog običajnog prava. Novija vizantologija ne prihvata u potpunosti ovakvo gledanje, pa veliki broj odredaba zakona koje su ranije tumačene slovenskom kolektivističkom svešću, na primer odredbe o plaćanju poreza, smatra čisto vizantijskim. Ima i autora koji želeći da pomire ova dva različita stava ukazuju da kasnija uspešna primena ovog Zakona kod Južnih i Istočnih Slovena govori da je on verovatno dobro odgovarao njihovom mentalitetu, starim navikama i potrebama, a naročito životu u porodičnim zadrugama, koje su bile tipične za Slovene od najdublje prošlosti.[34] Zakon u priličnoj meri štiti samoupravu seoskih zajednica, njihovu samostalnost i oblike privređivanja iz patrijarhalnog doba. Primera radi, pored privatne svojine nad kućom i okućnicom, postoji institut zajedničke šume i ispaše za celo selo. Postoji ustanova zajedničkog poreza, koji plaća zajednički cela seoska opština, pri čemu poresku odgovornost za napuštena zemljišta snose susedi. Naravno da istovremeno postoje i individualni porezi, koje plaćaju gazdinstva po osnovu privatne svojine. Za prikupljanje svih poreza država, njenom fiskusu, odgovara seoska opština. Za delikte izvršene na teritoriji seoske opštine predviđena je kolektivna odgovornost.
Novonastale odnose nisu mogle regulisati norme rimsko-vizantijskog prava, već su morala biti prihvaćena primitivnija pravna rešenja zasnovana na običajnom pravu. Iako je uticaj običajnog prava bio izuzetno veliki, suštinski to je vizantijsko pravo, o čemu nam sasvim jasno govore sankcije, koje su bile telesne i veoma brutalne. O velikim
[34] Avramović, S., nav.delo, str. 169.
odstupanjima od rimsko-vizantijskog prava govori i činjenica da u Zakonu nema odredbi o prodaji nekretnina, ali je zato regulisana trajna razmena zemlje između seljaka.
1.2. Pomorski zakon (Nomos nautikos)
Precizno vreme donošenja zakona se ne može utvrditi, okvirno to je između 600. i 800. godine.[35] Zbog sličnosti stila ovog zakona sa Zemljoradničkim zakonom i Eklogom smatra se da su svi ovi pravni akti doneti u približno isto vreme. Za razliku od Zemljoradničkog zakona, čija rešenja u priličnoj meri odudaraju od Justinijanovog zakonodavstva, to ovde nije slučaj. Norme koje regulišu pomorsku trgovinu i moreplovstvo, a upravo one čine sadržinu zakona, u velikoj meri su preuzete iz Justinijanovog prava ili se na njega oslanjaju. To su norme kojima se reguliše odgovornost brodara za teret, pomorski zajam, plaćanje posade i slična pitanja. Čak se i drugim nazivom ovog zakona, „Rodoski zakon” manifestuje sličnost sa rimskim lex Rhodia de iactu, koji je opet bio pod uticajem grčkog prava. Taj kontinuitet uticaja ogleda se pre svega u institutu „opšte havarije”, koji se i danas primenjuje. Verovatno da u sferi moreplovstva i pomorske trgovine nije došlo do bitnijih promena, pa su iz tog razloga i mogla biti primenjivana pravila Justinijanovog zakonodavstva u skoro nepromenjenom obliku.
1.3. Vojnički zakon (Nomos stratiotikos)
Donet je u isto vreme, kada i Zemljoradnički i Pomorski zakon. Regulisao je materiju vezanu za disciplinu i odgovornost vojnika koja je iz propisanih pravila proizlazila. U periodu donošenja Zakona došlo je do povećanja broja vojnika, stratiota, kao i do promene njihove uloge u carstvu. Te pojave izazvale su potrebu regulisanja njihovog statusa u potpunosti, kao i njihovih obaveza prema državi, plaćanja poreza, učešća u javnim radovima i dr. Veliki broj vojnika bio je slovenskog porekla, jer je reč o periodu u kome je naseljavanje Slovena bilo intenzivno. Zbog važnosti vojnika za državu, kao i promena nastalih u ovoj sferi, ne iznenađuje donošenje ovakvog zakona.
[35] Ostrogorski, G., nav.delo, str. 109.
1.4. Ekloga (Ecloge ton nomon)
1.4.1. Donošenje Ekloge
Justnijanova kodifikacija, iako osnov vizantijskog prava, počinje da biva neadekvatan pravni akt za novonastale društvene odnose, a uz to bila je i preopširna. Lav III donosi Eklogu (Izbor iz zakona), čiji je prevashodni cilj da umesto opširne Justinijanove kodifikacije da sudovima jedan kraći, pregledniji i adekvatniji zbornik, koji bi odgovarao njihovim praktičnim potrebama.
Većina autora prihvata 726. godinu, kao godinu izdavanja Ekloge, mada se u literaturi kao moguće godine pominju 739, 740. i 741. godina.
Ekloga polazi od rimskog prava sadržanog u Justinijanovoj kodifikaciji, koje je sve vreme trajanja Vizantije bilo osnov njenog prava. Naravno da su vršene izmene starog prava, kako se u samom uvodu kaže, u pravcu „većeg čovekoljublja”. Zbilja, odstupanja su dosta velika zbog uticaja kanonskog prava, ali i običajnog prava Slovena, pre svega. Najveća odstupanja su u pogledu sankcija, koje su telesne, odsecanje nosa, jezika, ruku, oslepljenje, a koje rimsko pravo nije poznavalo. Ova odstupanja od Justinijanovog prava su ustvari preuzimanje običajnog prava naroda koji su naseljavali Vizantiju. Nastale promene u pravu objašnjavaju se s jedne strane dubljim prodiranjem hrišćanskih shvatanja, a s druge – ogrubljenjem naravi Vizantinaca pod uticajem Istoka.[36] Pravo sadržano u Justinijanovoj kodifikaciji je vremenom postajalo sve nerazumnije za narod, a naročito je ta pojava bila izražena u provincijama. Sudije su takođe imale teškoće u primeni prava, pa je zbog toga došlo do sve učestalijeg podmićivanja sudija. U uvodu se jasno iznosi cilj donošenja Zakona, a to je uspostavljanje socijalne pravde, zaštita siromašnih od moćnika, što predstavlja deo politike ikonoboračkih careva.
[36] Ostrogorski, G., nav.delo, str. 167.
1.4.2. Sadržina Ekloge
U rukopisima, Ekloga nosi sledeći podnaslov: „Kratko izdanje zakona, načinjeno od strane Lava i Konstantina, mudrih i blagočasnih careva, od Institucija, Digesta, Kodeksa i Novela velikog Justinijana i ispravljeno u čovekoljubivijem smislu.”[37] Kako se čini, Lav nije imao nameru da sprovede celovitu reformu prava. Njegova ideja bila je modifikacija i prilagođavanje Justinijanovih uzora. Struktura dela je orginalna, nije ni nalik na bilo koji drugi akt pre njega. Reč je o vrlo kratkom zakonskom tekstu, od svega 18 glava. Prvih 16 glava sadrži odredbe građanskog prava: bračnog, naslednog, statusnog, obligacionog i stvarnog; pretposlednja glava sadrži odredbe krivičnog prava, a sadržaj zadnje glave čine odredbe o podeli ratnog plena.
Jedno od najznačajnijih odstupanja od Justinijanovog rimskog prava jeste odstupanje od konsensualnosti kod kupoprodaje, čime je Ekloga dala pravni okvir napuštanju klasične rimske koncepcije kupoprodaje i uvođenju srednjovekovne. Značajno odstupanje je i ograničavanje patria potestas, izvršeno pod uticajem kanonskog i helenističkog prava. Prava žena i dece se proširuju, pa bi se taj segment mogao smatrati reformom u pravcu „većeg čovekoljublja”.
Značajna je i razlika vezana za emfiteuzu. Naime, postoji razlika između Ekloge s jedne, i ranijih i kasnijih vizantijskih tekstova, s druge strane. Ekloga sadrži odredbu koje nema kod Justinijana, u Prohironu, u Bazilikama. Jednom odredbom Ekloge (XII,6) zabranjuje se civilnim i vojnim funkcionerima, kao i vojnicima uopšte, da uzimaju zemljište u emfiteuzu. Sudeći po ovoj odredbi, u doba Ekloge Vizantija se prilično uspešno odupire feudalizaciji društva. Carevi, sagledavajući realnu opasnost da se ovim putem mogu koncentrisati ogromne količine zemlje u rukama pojedinaca, a samim tim i velika moć, ovom zabranom pokušavaju takvu pojavu da spreče.
Promene u krivičnom pravu su, reklo bi se, najveće. Uveden je čitav sistem telesnih kazni koje Justinijanovo pravo nije ni poznavalo. Sakaćenja, istina je, često zamenjuju smrtnu kaznu, koju je poznavalo Justinijanovo zakonodavstvo, ali su i zamena za novčane kazne.
[37] Uspenski, F., nav.delo, str. 632.
1.4.3. Značaj Ekloge
Sa propašću politike careva ikonoboraca, dovodi se u pitanje i zakonodavni rad ovih careva. Sredinom IX veka ikonoborstvo je definitivno poraženo. Uspostavljeno je poštovanje ikona. Ekloga je, kao delo jeretičkog cara, okarakterisana kao deformisanje Justinijanovog zakonodavstva.[38] Ukidanje Ekloge više je imalo politički značaj nego stvarni. Suštinski, Ekloga je u praksi još dugo korišćena, pre svega u sudovima. Veliki broj njenih propisa je još dugo korišćen kroz druge zbornike. Uticaj Ekloge na kasnije vizantijsko i slovensko zakonodavstvo nesumnjiv je i velik. Iako diskreditovano, u Vizantiji ovo delo ostalo je u svom slovenskom prevodu najpopularnija vizantijska pravna knjiga u istočnoevropskim zemljama komonvelta i to sve do XIV veka.[39]
2. Pravne posledice spora
Crkvena jerarhija i monaštvo svoj zenit dostižu u vreme ikonoboračke krize. Carevi ikonoborci se susreću sa snažnom političkom opozicijom u crkvenim krugovima, svojoj težnji za potčinjavanjem crkvenih vlasti svetovnoj. Crkva je ekonomski veoma moćna, monaštvo brojno i uticajno. Monaštvo je, uoči izbijanja ikonoborstva, prema nekim mišljenjima sačinjavalo polovinu vizantijskog stanovništva.[40] Uporedo s porastom broja kaluđera i manastira, rastao je neminovno i manastirski zemljoposed, što naravno nije bila najsrećnija okolnost za cara.
Dogmatski, čisto crkveni spor, dobija političku dimenziju. Carevi, naročito Lav, pokušavaju da iskoriste taj momenat, želeći da i ekonomski razvlaste Crkvu. Kako je to period brojnih i složenih unutrašnjih i spoljašnih problema, najezde varvara, doseljavanja Slovena, ratova sa Arapima, umanjenih poreskih prihoda, smanjenja broja vojnika, to carevi teže i zakonskim propisima da ojačaju svoju moć, da obezbede prihode državnoj kasi, kao i da ojačaju izvršnu vlast. Pristupa se administrativnoj reorganizaciji u vidu novog tematskog uređenja. Povećava se veličina stajaće vojske. Pokušava se sa
[38] Nikolić, D., nav.delo, str. 191.
[39] Oblenski, D., Vizantijski Komonvelt, Beograd, 1996. str. 380.
[40] Ostrogorski, G., nav.delo, str. 150.
smanjenjem crkvenog poseda, kao i sa smanjenjem broja onih koji ne plaćaju porez i ne služe vojsku.
Crkveni spor oko ikona bio je samo izgovor za jačanje svetovne vlasti. Kako ta borba nije bila nimalo jednostavna, trebalo je u njoj istrajati i pronaći načina da bude uspešna. Sama borba, a naročito njena postignuća, morala su biti, a i jesu bila, ozakonjena kroz formu i u obliku određenih pravnih akata.
Crkveni sabori koji su vratili ikonopoštovanje rešili su samo crkveni spor, ali nije bilo povratka na staro u pitanjima ekonomskog položaja, niti pravnih nadležnosti Crkve u odnosu na vlast cara. Crkva i država su egzistirale u skladu, sadejstvujući u vršenju vlasti, ali je ipak svetovna vlast imala odlučujuću ulogu.
ZAKLJUČAK
Ikonoborački spor je samo naizgled imao obeležja čisto crkvenog, dogmatskog i kanonskog raskola, dok je po svojoj suštini on predstavljao klasični primer sukoba Crkve i države, odnosno sukob državne vlasti, oličene pre svega u caru, i crkvene jerarhije, čiji je predstavnik bilo monaštvo.
Crkva je bila ekonomski veoma moćna. Brojno i uticajno monaštvo nije plaćalo porez, niti je služilo vojsku. Borba careva ikonoboraca da ograniče ovu vlast bila je duga i teška.
Zbog promenjenih okolnosti bilo je potrebno i donošenje novih pravnih propisa, koji će sve te promene i ozakoniti. Tako nastaju prve prerade Justinijanovog prava usklađene s novim odnosima. Kako su promene učinjene najviše u skladu sa slovenskim običajnim pravom, to su i nakon ukidanja slovenski prevodi Ekloge u istočnoevropskim zemljama ostali na snazi i primenjivani sve do četrnaestog veka.
IZVORI
1. Digesta (Corpus Iuris Civilis), Trst, 1782.
2. Nikolić, D., Đorđević, A., Zakonski tekstovi starog i srednjeg
veka, Niš, 2002.
LITERATURA
1. Avramović, S., Opšta prava istorija, Beograd, 2004.
2. Bek, H.G., Vizantijski milenijum, Beograd 1998.
3. Brija. J., Rečnik pravoslavne teologije, Beograd 1999.
4. Bulgakov, S., Ikona i ikonopoštovanje, Beograd 1998.
5. Vajs. A., Kandić, Lj., Opšta istorija države i prava,
Beograd 1986.
6. Damaskin, J., Apologetska slova protiv opadača svetih ikona,
Čačak, 1998.
7. Kandić, Lj., Odabrani izvori iz Opšte istorije države i
prava, Beograd, 1979.
8. Labedev, A.Š., Istorija vaseljenskih sabora, Moskva, 1876.
9. Majendorf, J., Vizantijsko bogoslovlje, Beograd, 2001.
10. Margetić, L., Ekloga iz 726. godine i njezina važnost za našu povijest, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u Rijeci, Rijeka, 1980.
11. Mijač, B., Ikona sveta slika, Beograd, 1997.
12. Mikić, G., Pregled istorije hrišćanske crkve, Novi Sad
2003.
13. Nikolić, D., Uporedna pravna istorija, Niš, 2005.
14. Obolenski, D., Vizantijski komonvelt, Beograd, 1996.
15. Ostrogorski, G., Istorija Vizantije, Beograd, 1996.
16. Ostrogorski, G., O vizantijskom feudalizmu, Beograd, 1969.
17. Ostrogorski, G., O verovanjima i shvatanjima Vizantinaca,
Beograd, 1970.
18. Popović, J., Opšta crkvena istorija I-II, Novi Sad, 1995.
19. Popović, R.V., Vaseljenski sabori (odabrana dokumenta),
Beograd, 2004.
20. Popović, R.V., Pravoslavne pomesne crkve, Beograd, 2004.
21. Solovjev, A., Istorija slovenskih prava, Beograd, 1998.
22. Stanojević, O., Rimsko pravo, Beograd, 2002.
23. Taranovski, T., Istorija srpskog prava u Nemanjićkoj državi,
Beograd, 1996.
24. Uspenski, F., Istorija vizantijskog carstva I-III, Beograd,
2000.
25. Fidas, V., Kanonsko pravo, Beograd 2001.
26. Florovski, G., Istočni oci V-VIII veka, Manastir Hilandar,
1997.
May 20th, 2013 at 08:50
Izuzetno informativan tekst…
May 20th, 2013 at 09:43
Autor ovog teksta nedavno je objavio i zbornik pesama posvećenih svetiteljima Srpske pravoslavne crkve, a stihovi su dati iz perspektive samih svetitelja. Knjiga lirizovanih sakrala. Za svaku preporuku!
June 4th, 2013 at 18:43
Iz moje perspektive, a nakon pročitanog teksta, spor ikonoboraca i ikonobranitelja čini se kao sukob vatre i vode, lica i naličja, leve i desne strane puta, pisma i glave istog novčića…
Ipak, lovio jedan čovek ribu, lovio lovio cijeli dan… Dok čekam svitanje i Belog kita, prizivam u sećanje knjigu nekadašnjeg sarajevskog profesora (čuo sam za Baščaršiju, ne brinite…) sličnog naslova…
Spor dug, noć još duža… pobeda nad ajkulom je izvesna…