Dragan Stojmenović

 

Epsko-fantastična kvalifikacija srpskog igranog filma

(završno poglavlje)

 

^{„Film ne čine slike,}

^{već duša tih slika.”}

^{Abel Gans}

 

Epski i fantastični elementi, otkriveni (detektovani) u fabulativnom toku analiziranih filmova definišu njihov epsko-fantastični modus. Uspostavljen epsko-fantastični modus predstavlja novu kvalifikacijusrpskih igranih filmova.

Na hipotetičko pitanje postojanja epsko-fantastičnog modela u srpskoj kinematrografiji nalazimo odgovor u prvom igranom filmu srpske kinematografije Karađorđe ili Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa, u kome dokazan epsko-fantastični modus čini osnovni model ovog istraživanja.

Epska fantastika u srpskom igranom filmu, kao nova kvalifikacija srpskog filmološkog diskursa, u ovom naučnom radu, detektovana je u četiri igrana filma nacionalne kinematografije: Karađorđe ili Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa, Čiča Ilija Stanojević, 1911; Čudotvorni mač, Vojislav Nanović, 1950; Hasanaginica, Miodrag Mića Popović, 1967; Banović Strahinja, Vatroslav Mimica, 1981.

 

Arhetip i stereotip

 

Često se film upoređuje sa snom, kao oniričkom fantazijom koja projektuje naše želje u arhetipskom kodu. San, koji se odvija u misaonoj dimenziji čoveka, postaje simbolički prostor. Dešifrovanjem simbola, koji se reflektuju u sižejni kontekst filmskih izraza, učvrstio sam sistem, koji gradi modus u epsko-fantastičnom smislu.

Zaključujem da je osnovni unutrašnji princip epsko-fantastičnih filmova sistem vrednosti paralelan stvarnom svetu religije, morala i ideologije. Mitološki kôd daje univerzalnu strukturu koja odgovara zajedničkim težnjama i snovima sociološke populacije, šireći se na univerzalni jezik civilizacije.

Odlika takvih filmova pruža velike mogućnosti za harizmatičnu edukaciju perceptora, ali i psihološku manipulaciju, naizgled skrivenu od poimanja, prosečnog gledaoca.

 

 

Sva četiri filmska ostvarenja, koja su bila predmet analize, otkrivaju sukob pojedinca u odnosu na društvo. Vodilja sudbine glavnih junaka je prikrivena manipulacija, realizovana na različite načine.

Arhetipovi, koji prelaze u stereotipove vremena u kome su filmovi nastali, daju mogućnost recepcije širokog dijapazona gledalaca. Spajajući vremensku dimenziju prošlosti i predviđanja budućnosti, oni kreiraju savremeni izraz sadašnjosti, izražen u mitološkom-svevremenom smislu.

 

Perpetuum mobile

 

Mit, kao večito pokretna misaona energija čovečanstva, svojevrstan je perpetuum mobile. Jednom pokrenut, nikad zaustavljen. Savremeni izraz takve neuništive energije, predstavljaju filmovi epsko-fantastičnog modusa. „Mitološka mašina”, koja pokreće sebe samu, prima neiscrpnu energiju čovečanstva,  i „hrani se” istorijskim talogom, nagomilanim kroz prohujale vekove. Takva „filmska mašina” uči nas i pokazuje kako da savladamo i razumemo, na pravilan način, svet oko sebe. Nivo svesti i savesti psihološkog univerzuma čoveka, „baždari” ovo večno „postrojenje”, čiji su produkti filmovi Epske fantastike.

 

Potencijal epsko-fantastičnih filmova

Zora novog milenijuma donela je civilizaciji informatičku eru. Velika količina informacija koje na čovečanstvo projektuju savremeni masovni mediji neosporno utiče na formiranje stavova u svesti individue. Dostupnija informacija, u početku, olakšala je komunikaciju između ljudi, međutim, mutacija ogromnih količina informacija, koje svakodnevno deluju na čoveka, dovela je do sve veće evidentne otuđenosti među populacijom i čovekove, sve veće, nespremnosti na socijalizaciju i uključivanje u društvene tokove. Pogubne posledice masovnih medija po čoveka i njegovu okolinu mogu sanirati samo dugoročni, sistematski planovi o usmeravanju i brižljivim odabirom sadržaja koji se emituju posredstvom medija.

Osnovna ćelija društva-porodica opasno je ugrožena na početku trećeg milenijuma u koji smo zakoračili. Osnovna ljudska načela, koja karakterišu humani stav prema čoveku i njegovoj okolini, stavljena su pred veliki ispit. Konformizam, želja za moći, dominacija i emancipacija utrli su put ka destruktivnom ponašanju celokupne populacije, koja nespremno dočekuje savremene svetske društveno-političke tokove u smislu globalizacije, koja je, želeli mi to ili ne, neminovno produkt informatičke ere i današnjice u kojoj živimo i stvaramo.

            Filmovi epske fantastike upravo mogu da posluže kao kolektivni medikament, koji je našem društvu toliko potreban. Neiscrpno autohtono tradicionalno istorijsko nasleđe koje ovi prostori poseduju treba pravilno usmeriti. Najbolji način za to su „mitološka postrojenja”, u vidu epsko-fantastičnih igranih filmova. Edukacija u smislu oživljavanja izvornog osećanja plemenitosti, pravde, humanosti i kodeksa treba da bude prioritet. Pravilni, neodvojivi odnos čoveka i prirode, na koji nam ukazuju epsko-fantastični filmovi, putokaz je toliko potrebnoj ekološkoj osvećenosti.

Internacionalni filmski autori i kompanije neprestano tragaju za izvornim mitološkim nasleđem, koji će im poslužiti za eksploataciju i distribuciju novih filmskih izraza. Upravo na našim prostorima su u mogućnosti da dobiju originalne ideje, kojim srpska tradicija obiluje. Drevni duh srpske nacije mora biti spreman da uobliči i ponudi ogroman potencijal svog nacionalnog nasleđa time afirmišući našu kulturu, koja ujedno može da bude i ekonomski podsticaj.

Ovaj naučno-istraživački rad, kao pionirski poduhvat, definisao je četiri filmska ostvarenja u epsko-fantastičnom modusu. Taj broj koji, nadam se, nije konačan, ostavlja mogućnost za buduća istraživanja epske-fantastike u srpskom igranom filmu.

Dragan Stojmenović

 

Epska fantastika u srpskom igranom filmu

 

(uvodno poglavlje)

 

Stranice pred tobom, čitaoče, otkrivaju uzbudljiv fantastični svet viteških dvoboja, čuvenih bitaka i epskih ljubavi, ispričanih nezaboravnim filmskim scenama nacionalne kinematografije. Natprirodna bića i mitološki junaci biće oživljeni kroz emociju antologijskih reditelja i glumaca koji su se odvažili da filmom ožive mit. Susretaćemo veštinu mačevanja, konjanike u galopu, srednjovekovne avanture, masovne scene i prve filmske specijalne efekte. Društvo će nam praviti dvorska luda sa svojim jedinstvenim pravom da kritikuje i najmoćnije.

Domaći film je malo koristio mitove i legende u odnosu na dostignuća svetske kinematografije. Inostrani autori efektno su  realizovali mnoga filmska ostvarenja koja sada predstavljaju svetsku kulturnu baštinu: „Jovanka žena”, „Napoleon”, „Aleksandar Nevski”, preko filmova „Lepotica i zver” ili „Orfej”, sve do savremenih ostvarenja holivudske produkcije kao „Spartak”, „Hrabro srce”, „Gospodar prstenova”, ili „300”, dokazuju  bogatu tradiciju filmova koji svojom mitskom pričom i dinamičnim simbolima stvaraju veliku zainteresovanost filmske publike, obezbeđujući im kultni status.

Ova pionirska knjiga istražuje nacionalna filmska ostvarenja koja spadaju u zahtevan i počasni red epsko-fantastičnog spektakla pokretnih slika. Koren simbola epske fantastike nalazimo u jedinstvenim, srpskim tradicionalnim narodnim pesmama, koje su se, svojstveno duhu naroda, vekovima pamtile i prenosile usmenim putem. Takve usmene tvorevine oblikuju se govorom mitologije.

Epska fantastika se iz mitološkog okruženja narodnih pesama projektuje na srpski igrani film. Poređenjem mitološke dimenzije priča sa srpskim igranim filmovima, čija scenarija imaju polazište u srpskim tradicionalnim usmenim pesmama, stvara se sistem koji definiše novu kvalifikaciju srpskih epsko-fantastičnih igranih filmova.

Takva kvalifikacija do sada je književno apsolutno neobrađivana, kako kod nas, tako i u inostranstvu, iako, napomenuta međunarodna produkcija epsko-fantastičnih filmova ima dugu istoriju filmskih realizcija koja seže do savremenih blokbastera poput „Avatara”, Džejmsa Kameruna (James Cameron).

Pri proučavanju i obradi, filmovi su prikazani u nekoliko delova. Svaki deo  bavi se uslovima koji stvaraju epsku fantastiku u našoj kinematografiji. Epsko-fantastični pojam sadrži određene elemente, koji se oblikuju zakonitostima mitološke strukture. Prva grupa elemenata su verbalni simboli epskog i fantastičnog koji se pojavljuju u dijalogu glumaca, a druga grupa su tradicionalni simboli, koji svojim značenjima, u kontekstu priče, karakterišu mitološki sistem.

Prvi deo knjige bavi se pitanjima pronalaženja osnovnog srpskog igranog filmskog modela u epsko-fantastičnom smislu. Istraživanjem, došlo se do neočekivanog otkrića.

Prvi dugometražni igrani film na Balkanu, „Karađorđe” iz 1911, koji je decenijama bio izgubljen, a onda senzacionalno otkriven 2003. godine, predstavlja osnovni model epsko-fantastičnog filma!

Film kome proslavljamo stogodišnjicu premijere, svrstava nas u elitne malobrojne države sveta koje mogu da se pohvale pravim tehnološkim čudom  s početka XX veka – dugometražnim igranim filmom. Dokaz za neizmernu kulturnu vrednost filma „Karađorđe” jeste i pokroviteljstvo Organizacije ujedinjenih nacija za obrazovanje i kulturu (UNESKO), koja je film, na njegovu stogodišnjicu 2011, uvrstila u najeminentniji projekat „Pamćenje sveta” čiji je cilj očuvanje najvrednijih arhivskih materijala.

Takav jedinstveni filmski model odredio je sistem po kojem bi se uočili srpski igrani filmovi u epsko-fantastičnom smislu. Osnovni model „Karađorđa” kao epsko-fantastičnog filma, otvorio je dalje istraživanje nacionalne kinematografije od samog početka – do danas.

Drugi deo knjige, upravo, čini priča o srpskim epsko-fantastičnim igranim filmovima, koji se istražuju prema oformljenom osnovnom modelu „Karađorđa”. To su „blokbasteri” nacionalne kinematografije. Pored „Karađorđa”, epska fantastika se istražuje u još tri igrana spektakla: „Čudotvorni mač” Vojislava Nanovića, s glumačkim bardom Radetom Markovićem u roli neustrašivog Nebojše u okršaju s Baš Čelikom. Zanimljiv podatatak jeste da je „Čudotvorni mač” film u kome je svoju prvu filmsku ulogu, kao konjanik statista, odigrao nenadmašni Pavle Vujisić. Zatim, „Hasanaginica”, Miće Miodraga Popovića, u kojoj je Milena Dravić osigurala mesto u filmskoj istoriji, kao i „Banović Strahinja”, Vatroslava Mimice, sa Frankom Nerom, koji tumači legendarnog Banovića Strahinju, deleći megdan s Draganom Nikolićem u supermitskom filmskom dvoboju…

Iz knjige: Dragan Stojmenović, Epska fantastika u srpskom igranom filmu, Prometej, Novi Sad, 2011.

Poglavlje je ovde dato uz dozvolu autora.