Nikola Cvetković

 

Jermenska priča I

 

          U centru Novog Sada, na pedesetak koraka od stepeništa koje vodi u prolaz ispod raskršća ulica Kralja Aleksandra i Bulevara Mihajla Pupina, postavljen je nadrgobni spomenik iz porte nekadašnje jermenske crkve koja se tu nalazila, a srušena je šezdesetih godina prošlog veka, prilikom urbanističkog preuređenja grada. Iako ovuda svakodnevno prolazi na hiljade ljudi, retko ko primeti ovaj neobičan spomenik u uglu moderne višespratnice i nevisokog zida oko zgrade nekadašnje Komunalne banke, izgrađene krajem XIX veka u stilu secesije. To je beli mermerni blok, visine metar i po, koji postaje ružičast kada pada kiša. Duž gornje ivice bilo je postavljeno šest kamenih ljudskih lobanja, od kojih su ostale samo tri, dovoljno da drže mermernu ploču povrh koje su isklesana četiri spojena srca i na staronemačkom jeziku ispisana poruka o večitoj ljubavi i razumevanju. A na svakoj strani bloka velikim slovima staronemačke latinice upisana su imena osoba čiji su zemni ostaci bili pokopani pod njim. Najstarija je bila Franciska Klara plemenita Tomanović, rođena 1735. godine. Tu su bili i Simeon Đorđi Čenazi (1750–?) i po svoj prilici, njegova supruga Marija (1766–1790).

Nigde nije istaknuto da su ovi ljudi bili Jermeni. To su tada svi znali i verovatno se niko nije pitao otkuda ovde ljudi iz zemlje na sredokraći Evrope i Azije s podnožja moćnog Ararata, na koji se prema biblijskom predanju nasukala Nojeva barka.

Jermeni su jedan od najstarijih naroda na svetu, nastao pre oko tri hiljade godina prožimanjem stanovnika Frigije u Maloj Aziji i drevnih naroda iz Mesopotamije. Jermeni su između IV i II veka pre nove ere osnovali svoju državu koja je, eto, neprekidno živeći ušla u XXI vek. Njen vladar je 301. godine nove ere proglasio hrišćansko učenje za državnu religiju i osnovao Jermensku pravoslavnu apostolsku crkvu (monofizita), sa sedištem u manastiru-gradu Učmijadžijanu.

U to vreme, pritisak Turaka na Jermene bivao je sve jači. Zato su oni, da bi stekli kakvu-takvu jaču zaštitu, stali pod skut tada velike, verski bliske Vizantije. S vremenom, oni su u neku ruku postali i njeni zaštitnici. Sticali su sve veći i veći uticaj u njenom privrednom i političkom životu, pa su čak petorica Jermena sela i na carski presto. Najznačajniji od njih bio je Iraklije Prvi, a car Vasilije Prvi jermenski jezik proglasio je za jedan od zvaničnih jezika u Carstvu. Ipak, Turci su sredinom XV veka zavladali Vizantijom, tačnije onim što je od nje ostalo – utvrđenim gradom Carigradom. Jermeni su se našli pred novim iskušenjima.

Kao što su bili hrabri i spretni ratnici, Turci su bili dovitljivi i umešni u mirnodopskom životu. Tako su čuvali i razvijali ono što su mačem zadobili. Nisu samo uništavali, već su i stvarali, prikazujući pritom mnogo smisla za ustrojavanje načela njima odgovarajućeg društvenog života. To je pokorenim narodima, naravno, omogućavalo ne samo da se održe, već i da se razvijaju. Ovu priliku Jermeni su znali da koriste.

Najumniji među njima objašnjavaju zašto u brojčano malom jermenskom narodu nikada nije usahla životna snaga: još u pradavna vremena stvorili su svoj jezik i osmislili svoje pismo, i nikada se nisu odrekli ovih tekovina. Konačno, njihova Apostolska crkva bila je siguran zaklon u svim i neretkim olujama koje su životno ugrožavale ceo narod.

Sredinom XVI veka, prilike u svetu su počele da se menjaju. Evropa je i dalje zazirala od Turaka, ali oni više nisu bili toliko crni đavoli kao ranije. I sve snažniji sloj poslovnih ljudi u Austriji shvatio je da Turska predstavlja bogomdano sirovinsko područje njihove manufakturne proizvodnje. Zato je u Beču osnovano „Istočno trgovačko društvo” koje je odmah okupilo trgovce u Beču – Srbe, Grke i Jermene, sve turske podanike, da bi austrijski novac lakše prodirao na Istok. Već iduće godine, ovo Društvo otvorilo je „prvu postaju i podružnicu kompanije” u Beogradu, tada u turskom posedu. Njegovo dobro poslovanje presekao je višegodišnji rat Austrije i Turske, koji se 1714. godine završio padom Beograda i dobrog dela severne Srbije u ruke Beča. Tada su austrijski poslovi u Turskoj još bolje krenuli, i mnogi Nemci iz Austrije i drugih nemačkih zemalja, iz Mađarske, građani Italije i drugih zemalja, Srbi, Grci i Jermeni, potražili su sreću u Beogradu i njegovoj blizini. Ipak, sve to nije dugo trajalo, jer su Turci već 1739. godine povratili Beograd, i sve što su s njim ranije izgubili. Ogromna većina hrišćanskih stanovnika grada tada je izbegla od turske sile na sever, čuvenim Carigradskim putem, koji je od Beograda vodio do Budima. Ali, jedna mala jermenska skupina, najverovatnije svega petnaestak porodica, pošla je sporednim putem, preko Titela, Petrovaradina, Futoga, itd. Prolazeći pored Petrovaradinskog šanca, izoštrenom trgovačkom oku Jermena nije promakla pogodnost ovog mesta na Dunavu kao mogućeg trgovačkog središta, pa su se tu zaustavili. Več 1743. godine, započeli su izgradnju svoje bogomolje, i završili je tri godine kasnije.

Jermeni, koji su živeli u tursko vreme u Beogradu, bili su zahvaćeni dramatičnim događajima unutar svoje zajednice. Podelili su se na „šizmatike”, koji su se držali svoje narodne crkve, i „paptiste”– tzv. unijate koji su se iz verskih i crkvenih, u stvari, iz materijalnih razloga, privoleli katoličanstvu i priznali rimskog papu za svog vrhovnog poglavara. Svi Jermeni koji su tada prešli  Savu i Dunav, tražeći sreću u austrijskoj Evropi, bili su unijati.

Kao što su Srbi, tzv. Beligradci, bili najvatreniji zagovornici zahteva da se Petrovaradinski šanac iz stepena varošice uzdigne u red slobodnih kraljevskih gradova, tako su isto to gorljivo tražili i domaćini jermenskih porodica. Jer, svim pridošlicama je išlo u račun da se što pre dobiju prava slobodnog poslovanja. A kada im je carica Marija Terezija izašla u susret, 1748. godine (naplativši pritom ogromnu svotu, čak 93.500 forinti!), među prvim molbama za dobijanje diplome o građanskim pravima (tj. o pravima privrednog poslovanja) bile su one s potpisima Jovana Čenazija (rodonačelnika porodice koja je pomenuta na početku ovog teksta), Simona Minasa, Jovana Aleksandra i Adama Jovana.

Aleksandar Radović

Prilozi za istoriju bibliotekarstva u Petrovaradinu

Priredio Đuro Rajković (Novi Sad, Gradska biblioteka, 2012)

U Ukurdu, gradu ne samo po imenu sličnom Utnapištimovom Uruku, podignuta je tokom XII veka naseobina koja od 1237. godine nosi ime Petrovaradin. Jedan od najznačajnijih stanovnika „grada knjige”, u mestu koje je tokom vladavine Gaja Julija Cezara ovim prostorima nazvano Cusum (Kuzum), bio je Stanislav Preprek, prevodilac Epa o Gilgamešu na sve „naše” jezike.

Od trenutaka kada je ugarski kralj Bela IV katoličkom redu cistercita darovao grad i podgrađe na desnoj obali jedne od najdužih evropskih reka, traje istorija mesta najpoznatijeg po „Gibraltaru na Dunavu”. Međutim, Đuro Rajković, priređivač knjige Prilozi za istoriju bibliotekarstva u Petrovaradinu, beleži da osim Petrovaradinske tvrđave, u gradu bitnu ulogu imaju Hrvatsko prosvjetno društvo „Neven”, Dom kulture „Partizan” i druge ustanove kulture. Pijanista Rajković, čuvar zaostavštine Stanislava Prepreka, zabeležio je, između ostalog: „prva čitaonica u Petrovaradinu zaživela je 1869.”[1]

U sedam poglavlja ove knjige, priređivač podnosi detaljan izveštaj o kući ugledne petrovaradinske porodice Malin (Franjo Malin, gradonačelnik mesta, bibliotekar u Matici srpskoj…), u kojoj je procvetala Bela ruža da se do danas ne ugasi. U poznatoj ukurdskoj kafani bilo je moguće da se „uz vino ili pivo”, podseća Đuro Rajković, čita štampa na nemačkom jeziku. Pivnica i vinarija „Zur weissen Rose” pretvorena je 1869. godine, u vrtu Malinovih, u današnju Biblioteku „Vladimir Nazor” u Petrovaradinu.

Ipak, stazu čitanja u nekadašnjem „Šancu” nije bilo nimalo lako preći. Jer, biblioteka je, zapisnicima i drugom dokumentacijom, svedoči autor tekstova o  svešteniku Iliji Okrugiću Sremcu i  kompozitoru Tiboru Hartigu, menjala i titulare i adrese, ali je uvek bila jedan od dokaza da je „Petrovaradin u prošlosti bio kulturno mesto.”[2]  

Od početne 1869. do 1900. godine, biblioteka se nalazila u kući Malinovih, a do 1941. godine nosi naziv „Hrvatska čitaonica u Petrovaradinu”. Iz onovremene periodike saznaje se da je od februara 1900. čitaonica bila smeštena u „kući rodoljubnog gradskog zastupnika Mate Romića. ”[3] Iz lokalnog „Fruškogorca” i zagrebačkog „Obzora” saznaje se da su Vilim Radl, Ljudevit Jureković i Gaša Gregurić, prvih decenija XX veka osnovali i koncipirali rad „Hrvatske čitaonice”. Rad ustanove finansiran je iz opštinskog budžeta, a njene aktivnosti prekidane tokom Prvog svetskog rata, završene su početkom 1941. godine.

U Hrvatskoj čitaonici su dvadesetih i tridesetih godina održavani tradicionalni koncerti na Dan sv. Katarine i drugi programi, a kulturni život Gornjeg i Donjeg grada, Ljudevitog dola i Rokovog dola (današnjeg Starog i Novog Majura) održavali su pevačko društvo „Neven” i akademija Sokolskog društva. Tokom okupacije, vlasti Nezavisne države Hrvatske objavljujeu spisak nepoželjnih dela i autora. Na „index librorum” došli su Isak Babelj, Karel Čapek, Jaroslav Hašek, Ivan Dončević, Mato Lovrak i drugi beletristi. Napredni članovi Hrvatske čitaonice, koji su tokom rata s Nolitovim knjigama u rukama, održavali kulturni život varadinski, kasnije su streljani u Vukovaru.

Ipak, posleratni period Hrvatska čitaonica u Petrovaradinu dočekala je pod istim imenom nastavivši bibliotečke aktivnosti. Problemi sa smeštajem fonda počeli su kada je nekadašnja Teća rejonska, knjižnica i biblioteka, preseljena na Tvrđavu. Knjige, one sačuvane od pogroma, predate su „novoosnovanoj biblioteci Socijalističkog saveza radnog naroda…”[4], a prostor je pronađen u nekadašnjoj krčmi „Crna rupa”. U kući Štefanije Kautenberger bibliotečki fond povećan je za 400 knjiga, darovima grada Novog Sada. Od četrdesetih godina Biblioteka „Vladimir Nazor” iz Petrovaradina finansirana je iz opštinske kase, a „radio aparat marke Philips” i klavir, poklon gospođe Panian, postaju svojina ove knjižnice.

Publikacije su bile poređane i po tavanskom prostoru, a „Treća rejonska” se često seli: prvo u Preradovićevu, a zatim do Frankopanske ulice. Biblioteka se 1952. godine spaja sa Zemljoradničkom zadrugom, deli prostorije sa šahovskim klubom, Građanskim streljačkim društvom…

Intenzivniji razvoj bibliotekarstva u Petrovaradinu nastupa tek sa izborom Stanislava Prepreka, muzikologa, pesnika i prevodioca, za bibliotekara u ovom mestu. Posao knjižničara u ulici Koste Nađa na broju 1, kompozitor Improvisate za orgulje obavljao je od 1946. do 1965. godine. Od 1948. godine penzioner, Stanislav Preprek „dozvoljavao je članovima i čitaocima neposredan pristup knjigama”[5], što je bila revolucija u ondašnjoj bibliotečkoj praksi. Njegov višedecenijski saradnik i priređivač knjige Prilozi za istoriju bibliotekarstva u Petrovaradinu Đuro Rajković ističe neumornu radnu energiju i profesionalnu etiku Preprekovu. Period kompozitorov kao „upravitelja” biblioteke u ulicama podno Tvrđave zapamćen je kao najsnažniji u kulturom životu Petrovaradina. Ređaju se književne tribine, na desetine muzičkih priredbi, koncerata, a izložbe drže Pavle Ružička i Ivan Ilijev. Petrovaradin se odužuje i znamenitim sugrađanima: Mijatu Crnku, Mirku Kovačiću i kompozitoru Franji Štefančiću. O svemu svedoče knjižice „Naša izdanja”…

List „Matica” za 1866. godinu izveštava da su 13. juna te godine u Rokovom dolu otvaranju čitaonice prisustvovali „časnici” Matice srpske Emil Čakra i Antonije Hadžić. Đuro Rajković u ovoj spomenici navodi da se, tokom „kuzumske” istorije, osnovano ili ne, spominje osnivanje još nekih biblioteka varadinskih…

Knjiga Prilozi za istoriju bibliotekarstva u Petrovaradinu (Edicija Blago zavičaja Gradske biblioteke u Novom Sadu) opremljena je fotografijama, naslovnim stranicama časopisa i najavama u proteklih stotinu četrdeset i više godina. Valja na kraju reći da je Rajkovićev saradnik u pripremi knjige bio Zvonimir Vuković, koji je dostavio statistiku bibliotečkog poslovanja u Petrovaradinu od 1953. do 1963. godine i hronologiju izdanja Biblioteke „Vladimir Nazor” u istom periodu.